Рис удрен од возило, повредени белоглави мршојади и орли, мече со тежок инвалидитет. Ова се само неколку забележани случаи на повредени диви животни во Македонија во изминативе неколку години. Најчесто, главна причина за повредите се прекинатите биокоридори за миграција на дивите животни со развојот на патната инфраструктура, изградба на енергетски и хидроенергетски објекти, рударски активности, пожари, поплави, но и незаконско ловење и фаќање на животните со замки. Нивната судбина односно можноста за опоравување сега зависи од добрата волја на поединци коишто најчесто ги носат во скопската Зоолошка градина, каде што им се дава потребната помош. Зачестената појава на повредени диви животни, но и на запленети животни од нелегална трговија бара институционално решение за нивно згрижување со коешто тие би добиле најдобра нега и би се олеснило нивното враќање во природната средина.
Миловановиќ
Текст: Мартин Пушевски
На Северната Хемисфера според астрономското сметање пролетта започнува со пролетната рамноденица на 20 март. Сепак, дивиот свет не поседува календар и промените кои настануваат со заминувањето на зимата се многу посуптилни и независни од фиксни датуми. Фенолошките и еколошките дефиниции за пролетта се врзани за биолошки индикатори како цветањето на одредени групи растенија, „будењето“ на голем број животински видови како и мирисот кој почвата го оддава кога ја достига температурата за „цветање“ на микрофлората, токму оној мирис кој заедно со поленот во воздухот ја дава карактеристичната арома на пролетта.
Пролетта претставува нов почеток за речиси сите животински и растителни видови. Одеднаш животот се буди а со тоа и стануваат многу поочигледни сите комплексни интеракции помеѓу живите организми во екосистемот.
Блатна желка (Emys orbicularis)
Блатната желка е жител на стагнантните (стоечки) слатководни живеалишта во Македонија. Според македонската црвена листа на влекачи и водоземци, блатната желка се смета за ранлив вид (VIU) главно поради деградација на соодветните живеалишта. Како и сите други желки, така и оваа е поикилотермна (ладнокрвна), што значи дека сама по себе не е способна да ја регулира телесната температура, туку мора постојано да ја одржува преку изложување на сонце во ладните часови и криење во сенка кога е претопло. Зимото го поминува во фаза на хибернација закопана во кал. За време на „зимскиот сон“ дишењето и пулсот драстично се успоруваат заедно со сите други метаболички функции. На пролет, со затоплувањето на времето, желките излагаат повторно на површината каде што продолжуваат со својот секојдневен живот.
Богомолка (Mantis religiosa)
Веројатно сте запознаени за половиот канибализам кај богомолките, односно дека многу често после парење женките ги конзумираат своите партнери. Веројатно помалку сте запознаени со фактот дека овие извонредни инсекти не ја преживуваат зимата. Женките во есента ги положуваат своите јајца во групации од околу 100-200 и набргу умираат од ниски температури и недостиг на храна. На пролет, температурата и влажноста го диктираат периодот кога ларвите се изведуваат од јајцата и нивната авантура започнува. Ларвите наликуваат на црви и се задржуваат како такви се до првото преслекување (отстранување на старата обвивка) кое настанува релативно брзо. Следната фаза е стадиумот на нимфи каде младите богомолку веќе се речиси идентични на возрасните само десет пати помали. Но тука е само почетокот на нивното патешествие. Само 10% од младите го преживуваат првото преслекување, додека за возрасни се сметаат после осум преслекувања кога веќе имаат развиени крилја и се полово зрели. Богомолкуте се предатори кои ловат од заседа, а се хранат со сите инсекти кои не се преголеми за да бидат фатени.
Ждрепка (Elaphe quatuorlineata)
Како сите други змии, и ждрепката ја поминува зимата во хибернација. Како засолниште користи напуштени канали од глодари каде може и да презими заедно со повеќе други единки. На пролет ждрепките ги напуштаат дупките и почнуваат да водат солитарен начин на живот, а се групираат само за парење кое се одвива помеѓу април и мај. Одличен качувач по карпи и дрвја. Ждрепката може да се сретне и на речиси вертикални карпи како ползи во потрага по храна. Се исхранува со цицачи, птици, и други помали влекачи.
Ѕидна гуштерица (Podarcis muralis)
Ова е широко распространет вид во Македонија. Го има во многу локалитети и е еден од видовите кој најуспешно прилагоден на човечки живеалишта. Може да се најде на многу живеалишта, како што се карпести области, грмушки, листопадни и зимзелени шуми, овоштарници, лозја, полиња, камени бедеми и на згради. Тој е еден од видовите кој е најуспешно прилагоден на човековите живеалишта. Овој гуштер не хибернира во вистинска смисла на зборот туку само ја успорува активноста и чека температурата да надмине 10˚С за повторно да се активира. Сепак, доколку температурата повторно опадне со задоволство се враќа во дупките каде што презимува и чека вистинска пролетна клима.
Глувчар (Buteo buteo)
Глувчарот е една од најчестите грабливи птици во Македонија. Широко распространет е низ целата држава, а особено е љубител на отворени предели каде може лесно да лови. Се храни со мали цицачи, влекачи па дури и без’рбетници. Не е преселна птица во вистинска смисла на зборот и често пати зимата ја поминува во околината на територијата каде гнезди. Сепак, оние единки кои живеат во Северна Европа често мигрираат јужно кога зимите стануваат сурови. Во доцна зима овие птици се припремаат за гнездечката сезона со тоа што стануваат територијални и своите територии ги чуваат и обележуваат со воздушни акробации и огласувања. Почетокот на гнездечката сезона варира според географската широчина но најчесто трае од март до јули.
Леопардов смок (Zamenis situla)
Извонредно убава змија која населува прилично суви, каменести живеалишта како што се ѕидови од сув камен или стари урнатини; може да се најде и по топлите шумски рабови. Дневен вид, но за време на потоплите делови од годината може да биде ноќно активен, честопати привлечен од топлите камени површини или асфалтни патишта. Како и другите змии, леопардовиот смок се буди од хибернација со почетокот на пролетта користејќи ги првите покачувања на температурите за да се згрее и активира. Парењето се одвива помеѓу март и мај и женката обично положува една група од осум јајца во јули.
Ливадска гуштерица (Podarcis tauricus)
Ливадската гуштерица е релативно чест жител на отворените површини со тревеста вегетација на песоклива подлога, па дури и на земјоделските површини. Сепак, таа не е толку застапена како нејзините блиски „роднини“. Зимата ја минува под земја, додека парењето се одвива помеѓу март и јуни. Женките положуваат две до десет јајца, понекогаш и во две легла. Според Националната црвена листа на Македонија, ливадската гуштерица е класифицирана како близу засегнат вид (NT).
Поскок (Vipera ammodytes)
Поскокот се смета за најотровната змија во Европа. Сепак, по природа овие змии воопто не се агресивни и речиси по секоја цена ќе се обидат да избегнат ситуација каде би морале да каснат човек. Поскоците се мошне латарчични и спори змии и единствениот начин каде би можеле да му наштетат на човекот е при значително вознемирување. Оваа змија ја пратат голем број народни верувања и суеверија кои во голема мера се грешни, додека најголема штета од ваквите преданија трпат самите змии. Поскоците се исклучително убави змии кои можат да пораснат до најмногу 95 cm, иако најголемиот дел не надминуваат 85 cm. Ромбоидните шари и рогот кај носот се најкарактеристичните визуелни одлики на оваа змија. Поскоците како и речиси сите други влекачи зимата ја минуваат под земја додека парењето се одвива во мај. Мошне интересно за овие змии е што тие се овививипарни, односно јајцата не ги положуваат во земја како повеќето други змии туку ги чуваат во себе се додека младите не се изведат, а потоа мајката „раѓа“ помеѓу 4 и 15 млади. Овој вид се поврзува со карпести области, но може да се најде и на други живеалишта. Се среќава во суви, честопати карпести живеалишта, вклучително и отворени шумски површини и грмушки, песочни дини, ридови, шуми, традиционално култивирано земјоделско земјиште, градини и лозје. Наместо предизвикување паника и страв, средбата со оваа змија треба да биде привилегија. Во никој случај таа нема да се обиде да ве касне доколку вие први не ја нападнете. Најголемиот број напади од овие змии се предизвикани како резултат на човековата агресија врз нив.
Селска ластовичка (Hirundo rustica)
Ластовичките заедно со штрковите се можеби најомилените птици кај луѓето. Веројатно е и најголем симбол на пролетта. Ластовичките се извонредно добро адаптирани за соживот со луѓето и можат да се сретнат речиси во секоја населба, без оглед колку е урбанизирана. Во Македонија се среќаваат пет вида ластовички додека селската е најчеста во руралните населби а се повеќе ја има и во градовите. Овие птици се хранат исклучиво со инсекти кои ги фаќаат во лет. Една ластовичка јаде околу 60 инсекти во еден час, односно околу 850 инсекти во текот на денот, што значи дека без ластовичките летните ноќи би биле далеку понеподносливи со комарци. Хранењето со инсекти прави овие птици да мораат да мигрираат и зимските месеци ги минуваат во Централна и Јужна Африка. Кај нас почнуваат да се појавуваат најрано во февруари, но поголемиот дел пристигаат во април.
Сколовранец (Sturnus vulgaris)
Сколовранецот е многу чест жител во Македонија. Распространети се речиси секаде освен на високопланинските предели. Зимите ги поминуваат групирајќи се во огромни јата кои можат да бројат и десетици па понекогаш и стотици илјади птици. Волкав број птици и волку усти за хранење значи дека често може да предизвика штети на посевите и затоа многумина овој вид го сметаат за „штетник“. Сепак, сколовранците во голема мера се хранат со инсекти и други членконови па така и всушност вршат еден вид контрола на штетниците. На пролет, големите јата се растураат а птиците добиваат многу поубаво обојување и со тоа го означуваат почетокот на сезоната за гнездење. Гнездат во дупки од клукајдрвци, пукнатини од дрва, бандери, улични светилки, кровови, дупки во ѕидови, куќарки за птици и буквално на сите груги места каде што можат да се засолнат. Неспарените мажјаци ги прават гнездата и ги украсуваат со цветови и свежа трева, а потоа пеат за да привлечат женки. По извешената инспекција од страна на женката таа одбира дали е „доволно добро“, по што ги уништува сите орнаменти а потоа двајцата го доградуваат гнездото. Иако најесто моногамни, мажјаците не ретко се парат и со други женки додека нивната партнерка ги инкубира јајцата. Двајцата родители се грижат за младите иако некогаш се случува да парот има и трета птица која помага со хранење на младите. Гнездечката сезона започнува на пролет меѓутоа многу често се случува да истиот пар направи и по две или три легла во годината.
Црвеноклун лебед (Cygnus olor)
Црвеноклуниот лебед е еден од трите европски лебеди и единствениот кој гнезди во Македонија. За време на зимата умеат да се групираат во јата меѓутоа со почетокот на пролетта јатата се растураат и секој пар се упатува кон своето гнездо. Лебедите се исклучиво моногамни и гнездат заедно се до смртта на еден од партнерите. Гнездата ги градат од трски, гранки, трева обвиени со почва и кал. Тие достигнуваат огромни димензии и гниењето и распаѓањето на органската материја во гнездата оддава топлина која лебедите ја користат за инкубација на јајцата. Мајките несат четири до десет јајца а инкубацијата трае малку повеќе од еден месец. Младите лебеди не можат да летаат првите 120 до 150 дена, а ова следствено и ја ограничува нивната дистрибуција во северните области затоа што младите мораат да пролетаат пред времето да стане ладно и малите бари да замрзнат.
Лиска (Fulica atra)
Лиските се чести водни птици кај нас а уште почести во зимските месеци кога се приклучуваат и единките кои гнездат во северните делови на Европа. Како и голем број други видови птици, лиските во зима се групираат во јата кои понекогаш достигаат и до неколку илјади единки. За разлика од зима, со почетокот на гнездечката сезона на пролет лиските стануваат многу територијални и двата родители со голема агресивност кон други птици ја бранат својата територија. За разлика од нејзините „блиски роднини“ лиските не се толку елузивни и можат да се забележат како пливаат на отворено. Гнездата ги градат од гранки, трски и листови во плитка вода близу бреговите, најчесто сокриени во густа вегетација. Леглото брои помеѓу шест и десет јајца а двата родители се вклучени во инкубацијата. Лиските се омнивори, меѓутоа преферираат растителна храна. Во некои случаи се хранат и со ситни животинки како и со јајца од други водни птици.
Пролетта е годишното време на љубовта. Благопријатните услови овозможуваат да повеќето животни го започнат својот циклус на размножување токму тогаш. Сепак, во животинскиот свет време за разонода нема. За час условите ќе се променат и на сила ќе стапат големите горештини и сушните периоди кои летата ги носат со себе. Во оваа смисла, покрај тоа што пролетта е период на изобилство, во исто време е и момент кога сите се тркаат да зграбат соодветно живеалиште и обезбедат сигурни услови за периодот кој следува.
Автор на текст: Ненад Петровски, Македонско еколошко друштво
Автор на фотографија: Андреј Михајлов, Истражувачко друштво на студенти биолози
Папратите се многу разновидна група и населуваат разни живеалишта (водни, шумски, пустини, карпи, мочуришта, ливади) и претставуваат една од најстарите групи на растителни организми. Папратите потекнуваат од древните тропски живеалишта и успевале во најразлични средини низ илјадници милениуми. Тие првпат се појавиле за време на средниот Девон, односно пред 390 милиони години. Некои од овие групи имале претставници кои растеле на висина од 10–35 метри и биле доминантни во мочуриштата за време на Карбон (пред 355–290 милиони години). Повеќето групи од раните папрати изумреле за време на два големи периоди на истребување на крајот на Карбон (пред 300 милиони години) и на крајот на Перм (пред 240 милиони години). По овие масовни изумирања, видовите голосемени растенија се зголемиле во голема мера по број и зазеле доминантна улога во многу екосистеми.
Карактеристики на папратите
За да се разберат факторите што го одредуваат денешниот состав и диверзитетот на папратите, потребно е поврзување на филогенијата на видовите и нивото на популација, преку детални еколошки и екофизиолошки мерења – теренски и лабораториски. Во контекст на диверзитетот, не може да се фокусираме само на бројот на видовите, туку и на разновидноста на морфолошките карактеристики.
Dryopteris filix-mas
Кај папратите се разликува корен, стебло и лист. Листовите им се најчесто сложени и се поделени на две или повеќе ливчиња од прв ред, коишто можат повторно да бидат поделени на поситни ливчиња од втор или трет ред. Кога ливчињата се од прв ред (со дршката прикрепени за главната оска) се нарекуваат пини, а кога ливчињата се од втор ред (со дршката прикрепени за ливчињата од прв ред) се нарекуваат пинули. Доколку постојат ливчиња од трет ред, тогаш и ливчињата од втор ред се пини. Ливчињата од последниот ред се секогаш пинули. Разновидноста на листовите може да се забележи и кај нашите папрати. Така, кај Asplenium scolopendrium се целокрајни, кај Dryopteris borreri и Dryopteris filix-mas се перести, кај Polypodium vulgare и Blechnum spicant се пересто насечени, кај Polystichum setiferum, Dryopteris carthusiana и Gymnocarpium dryopteris се двојно перести,а кај Cryptogramma crispa тројно перести. Кај поголемиот број наши папрати, листовите во текот на зимата не презимуваат, со исклучок на Asplenium ceterach, Asplenium septentrionale, Asplenium ruta-muraria, Asplenium adiantum-nigrum, Polystichum lonchitis, Paragymnopteris marantae и други.
Asplenium ceterach
Кореновите системи на папратите се изградени од адвентивни корени, настанати од стеблото. Кај папратите отсуствува секундарно задебелување, но цврстината на стеблото се обезбедува на други начини.
Како се одвива размножувањето кај папратите?
Овие древни растенија и покрај тоа што поминале низ многу еволуциски промени и адаптации, сепак го имаат задржано примитивниот животен циклус. Папратите се размножуваат со спори (клетки способни за бесполово размножување) кои се образуваат во посебни ќесички наречени спорангиуми, кои пак се групирани во структури – соруси. Сорусите се ситните точки или линии кои ги гледаме на долната страна или поретко, на рабовите на листот. Сорусите се развиваат на еден издигнат дел од листот (плацента) и често е препокриен со лушпичка наречена индузиум која ги заштитува спорангиумите. Спорангиумите се отвораат со специфичен кохезионен механизам преку т.н. прстен (annulus), како резултат на градбата на нивните ѕидови, со кој спорите се исфрлаат надвор. По расејувањето, спорите ‘ртат и развиваат мала, срцевидна структура наречена гаметофит кој ги носи антеридиумите (машки полови органи) и архегониумите(женски полови органи). Антеридиумите и архегониумите се јавуваат на долната страна, која не е изложена на светлина. Од оплодената јајна клетка се образува ембрион. Ембрионот извесно време останува врзан за гаметофитот преку хаусториум. Ембрионот наскоро ги формира своите вегетативни органи (корен, стебло и листови) и продолжува да се развива самостојно во нова папрат, а гаметофитот изумира.
Папратите на Македонија
За флората на Македонија се познати околу 40 копнени и три водни видови папрати. Посебно значаен вид е Asplenium macedonicum, кој е ендемичен вид за Македонија и се сретнува само на неколку локалитети во околината на Прилеп и во Мариово. Со ограничено распространување е и Osmunda regalis кој може да се најде само во Моноспитовско Блато кај Струмица. Од поретките видови папрати се Adiantum capillus-veneris и Asplenium cuneifolium. Меѓу најчестите папрати во нашата земја се орловата папрат (Pteridium aquilinum), како и некои видови од фамилијата Aspleniaceae, како што се Asplenium trichomanes и Asplenium ceterach.
Adiantum capillus-veneri
Во Македонија, за жал, нема многу истражувања во кои папратите се главниот фокус. Имаме оскудни податоци за нивното распространување, диверзитет, како и за нивната загрозеност и екологија. Потребни ни‘ се истражувања кои ќе придонесат кон дополнителни податоци за дистрибуцијата на папратите во нашата држава, истражувања за типот на живеалишта кои тие ги населуваат и надворешните фактори што влијаат на нивниот опстанок.
Зошто ни се потребни повеќе истражувања?
Извонредните адаптации на папратите на разни нарушувања, вклучувајќи ја и нивните способност да акумулираат тешки метали од нивната околина, укажуваат на важната улога на папратите во зачувување и обновување. Додека истражувањето за одделни видови ни ги дава основите, токму во поголемиот контекст на екологијата, улогата на папратите може да се покаже од витално значење за нашата иднина, со оглед на нивната долга и успешна историја на адаптација кон промените на животната средина. Само со разбирање на екологијата на оваа разновидна група од 11.000 видови, луѓето можат да ја ценат и да управуваат со нивната улога. Успешните мерки за контрола на инвазивните видови, како и конзервација на ретки видови папрати, имаат важна улога во многу стратегии за управување со екосистемите и изискуваат темелно разбирање на екологијата на папратите.
Asplenium adiantum-nigrum
Постојат неколку причини зошто не треба да се занемари нивната улога во идните истражувања. Папратите се присутни во многу релативно нарушени живеалишта и многу папрати развиле морфолошки адаптации за да се справат со водниот стрес, ниските температури или и двете. Папратите се важни учесници во сукцесијата, односно доминираат во раната сукцесија на сериозно нарушени живеалишта, заради распространувањето на спорите и толеранцијата на неповолни услови. Спорите на папратите може да се пренесуваат неколку стотици илјади километри и затоа, понекогаш, папратите имаат голема улога во формирањето услови за да се развие нова растителна заедница. Тоа вообичаено се случува на места каде настанало некакво нарушување на целото живеалиште (пример: по ерупција на вулкан, силно свлечиште, пожари, поплави итн.), такашто нивните спори се расејуваат и ртат на пукнатини од голи карпи. Овие пионерски растенија со текот на времето градат густа растителна покривка и создаваат основа за да се населат и други видови растенија на местото на кое претходно немало никаква вегетација. Така, друга важна улога на папратите, кога тие се изучуваат во еколошки контекст, е нивното влијание врз циклусот на хранливи материи и формирањето на почвата со текот на времето. При иста морфологија на почвата, некои својства кои се значајни за појавата на растителните заедници, можат да бидат различни (различна реакција, длабочина на почвата, изложеност на надворешни фактори итн) и така, овие својства создаваат услови за појава на нови асоцијации на тоа живеалиште.
Кои се следните чекори?
За успешно зачувување на папратите потребни се голем број активности како што се подобрување на знаењето за нивната абудантност и дистрибуција и спроведување теренски истражувања за да се испита специфичноста на живеалиштата, динамиката на популацијата, генетската разновидност и сите нарушувања, закани или притисоци на живеалиштето. Овие основни информации за видови папрати бараат зголемување на бројот на истражувања спроведени на поголеми просторни и временски размери.
Asplenium trichomanes и Asplenium septentrionale
Параметрите на листот, како што се растот, стапките на продукција и животниот век и нивните ефекти врз структурата на популацијата, овозможуваат поврзување со еколошки процеси како што се циклусите на хранливи материи и сукцесија и истите мора да бидат истражени пред да развиеме некои генерализации и теории за улогата на папратите во кој било екосистем. Идните истражувања за папрати треба да бидат насочени генерално кон развој на конзистентни методологии и секако долгорочен мониторинг. Преку следење на папратите само една сезона не се препознава варијацијата меѓу годините како одговор на некои фактори како што се врнежи или температура, последователни промени во живеалиштето или епизодни нарушувања како екстремна суша, поплави или бури.
Една дополнителна област за истражување е да се утврди улогата на папратите во обновувањето на екосистемот. Индиректно, со тоа што папратите можат да ја подобрат стабилноста на почвата и да ги складираат хранливите материи, го олеснуваат „воспоставувањето“на посакуваните шумски видови. Реставрацијата понекогаш се фокусира на отстранување на такви папрати како Pteridium aquilinum што ги напаѓа ридските подрачја и го инхибира развојот на дрвја.
Со истражување на еколошката улога на папратите, се овозможува неопходната временска перспектива за проучување на влијанијата на интеракциите на видовите, динамиката на хранливите материи и просторни градиенти.
Автор: Ана Варелова, Истражувачко друштво на студенти биолози
Најмалку три ендемични видови риба во Македонија може да исчезнат, а тоа никој да не го примети. Нашата држава дваесет години доцни со воспоставување систем за постојан мониторинг на рибниот фонд, што е обврска од европската Директива за води. Истовремено, не се одвојуваат доволно пари од државниот буџет за континуирани истражувања на состојбата со рибниот фонд и доколку не би биле странските донатори и повремените проекти не би располагале со нови податоци за состојбата со рибите во земјава.
Во Македонија има 85 видови риби
Според податоците од Националната стратегија за билиошка разновидност 2018-2023 во Македонија има вкупно 85 видови риби од кои 66 се автохтони, а 19 се алохтони.
„Проценката на вистинската бројност на видови во ихтиофауната на Македонија е отежната поради мноштво на нерешени таксономски проблеми, посебно помеѓу
пастрмките (Salmonidae). Фауната на рибите во Македонија арбитрарно брои 85 видови (19 интродуцирани), кои припаѓаат на 15 фамилии. Најбогато со ендемични видови риби се Преспанското Езеро (8 од 11 автохтони видови се ендемични) и
Охридското Езеро со 8 ендемични видови од 21 автохтон вид. Ихтиофауната на овие две езера е сериозно загрозена со внесување на алохтони видови (12 во Преспанското и 7 во Охридското Езеро). Ихтиофауната на Дојранското Езеро брои 14 видови, од кои само еден е ендемичен, а два вида се интродуцирани“, пишува во документот.
Се додава дека од автохтоните видови, три се сметаат за критично загрозени (Acipenser sturio, Anguilla anguilla и Alburnus macedonicus), два се загрозени (Pelasgus prespensis и Salmo peristericus), 10 се чувствителни, еден е близу засегнат и 10 се без доволно податоци за нивниот степен на засегнатост (IUCN 2014). Согласно националното законодавство, 10 видови риби се строго заштитени, а 20 заштитени (два вида се вклучени во двете листи).
Европската јагула (Anguilla anguilla) еден од најзагрозените видови риба во македонските води
Риболовни основи
Од Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство велат дека согласно член 76 од Законот за рибарство и аквакултура следењето на состојбите во рибарството, процени на сосотојбата со рибите, предлагање на мерки за заштита и унапредување на риболовот вршат овластени установи од областа на рибарството.
„Овластените установи изработуваат и стручни студии – риболовни основи за секоја риболовна вода во Република Северна Македонија. Риболовните основи претставуваат стручни студии за начинот на стопанисување со рибите во одредена риболовна вода.
Сите риболовни основи се објавуваат во Службен весник. “, велат од Министерството.
Последните риболовни основи се изработени за периодот 2017-2022 година и во нив се дадени прецизни податоци за видовите риби во реките, природните езера и вештачките акумулации.
Забрането е внесување алохтони видови во Охридското, Дојранското и Преспанското Езеро и водите во националните пракови
На прашањето дали во водите во земјава можат да се сретнат риби кои се донесени од странство односно коишто не се автохтони и како тоа влијае врз рибниот фонд, од Министерството велат дека согласно Законот за рибарство и аквакултура во водите и природниот слив на Охридското, Дојранското и Преспанското Езеро и во водите кои припаѓаат на териториите на националните паркови забрането е внесување на алохтони видови риби. Внесување на нови виодови риби во останатите риболовните води е дозволено со одобрение и обезбедено позитивно мислење од овластена установа.
Од Министерството додаваат дека овластени установи за оваа проблематика се УКИМ Институт за сточарство – Скопје и ЈНУ Хидробиолочки завод – Охрид.
Државата не одвојува пари за истражувања
Од двете научни установи потенцираат дека главен проблем е што државата не одвојува пари за континуирани научни истражувања и воспоставување системски мониторинг на рибниот фонд.
Проф. д-р Васил Костов од УКИМ Институт за сточарство – Центар за рибарство вели дека истражувања на рибниот фонд во нашата земја се вршат секоја година, но дека институциите кои би требало, не одвојуваат средства за научно-истражувачки проекти.
„Последните истражувања кои ние како екипа составена од истражувачи од УКИМ Институт за сточарство – Центар за рибарство и УКИМ Природно математички факултет – Институт за биологија, ги имаме работено, се во 2020 година, на повеќе реки во земјава. Она што треба да се потенцира е дека во Македонија не постои организиран мониторинг на рибите во нашите води, што впрочем е обврска согласно Директивата за води (WFD – Water Frame Directive) на Европската заедница. Согласно Директивата за води мониторинг на секоја вода по однос на составот на рибната населба треба да се прави на секои три години. Кај нас тој систем не е воспоставен иако Директивата за води е донесена речиси пред 20 години. Истражувањата се вршат по различни проекти финансирани од различни странски донатори, различни програми, нарачки од градежни фирми и слично, но многу ретко тие истражувања се финансирани од оние од кои треба да бидат финансирани, а тоа е нашата Влада преку надлежните министерства: Министерство за образование и наука, Министерство за животна средина и просторно планирање и Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство“, вели Костов.
Порибување
- Порибувањето на риболовните води, периодот на порибување, видовите риби и количината на порибителен материјал по одеделни риболовни води е утврдена во риболовните основи.
- Обврска на концесионерот на рибите од риболовните води за организирање рекреативен риболов е да ги порибува водите на кои стопанисува. Обврска на државата е да ги порибува риболовните води кои се доделени на користење за вршење стопански риболов. Видовите риби се утврдени во риболовните основи.
- Риболовните води (реки, езера и акумулации) во Македонија се порибуваат секоја година. Најчесто се порибува со крап и поточна пастрмка, од причина што тоа се видови кои комерцијално се одгледуваат во рибниците во земјава. Ретко, се врши, порибување и со други видови риби како клен, попадика, црвеноперка, плашица, сом, амур и други видови.
Од ЈНУ Хидробиолошки завод – Охрид исто така велат дека во нашата држава, речиси две децении наназад, отсуствуваат соодветни перманентни истражувања на рибите и следења на состојбите на нивниот фонд.
„Главните причини, според нашите согледувања, се во законските регулативи со кои се управува со рибниот фонд. Така, од риболовен аспект (заштита и искористување на рибите) е во надлежност на Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство (МЗШВ), додека заштитата на биолошката разновидност (каде спаѓаат и рибите) и заштитата на квалитетот на водите и нивниот жив свет е во надлежност на Министерството за животна средина и просторно планирање (МЖСПП), од кои две министерства би требало да се издвојуваат финансиски средства за апликативни истражувања. Од друга страна, пак, фундаменталните научни истражувања треба да бидат финансирани од страна на Министерството за образование и наука (МОН), каде што повеќе од 15 години не се издвојуваат средства за научно-истражувачки национални проекти“, велат од заводот.
Оттаму додаваат дека ваквиот сплет на поставености довеле до непостоење на перманентно следење (мониторинг) на рибите од нашите слатки води и покрај заложбите на научните работници.
„Аналогно на тоа, состојбата со рибите се следи спорадично, базирана врз проекти финансирани од странство со зададени задачи и методики, кои пак, не секогаш соодвествуваат на специфичностите и природата на работите кои постојат кај нас, односно не се добива комплетна слика, бидејќи често пати се работи за целно поставени работи и неприменливост на методики. Што се однесува пак до реализација на одделни неопходни и фундаментални истражувања, научните работници во оваа сфера, работејќи на ваквите апликативни проекти, се снаоѓаат и на сопствен терет искористуваат дел од работите за да можат да добијат научно издржани одговори, кои пак од друга страна речиси постојано ги бара, а не издвојува средства за тоа“, велат од заводот.
Три години нема порибување на Охридското Езеро
Од ЈНУ Хидробиолошки завод – Охрид велат дека во периодот 2013-2015 за прв пат во државата е направен мониторинг на рибите според стандардите на WFD на Преспанското и Охридското Езеро во три годишни кампањи во рамките на Меѓународниот проект „Заштита и одржливо користење на биодиверзитетот на Преспанското, Охридското и Скадарското Езеро (CSBL)“ , финансиран од Германското сојузно министерство за економска соработка и развој (BMZ), а имплементиран од Германското друштво за меѓународна соработка (GIZ).
Во 2019 година делумно е реализиран пилот проект за мониторинг на охридската пастрмка и белвица финансиран преку МЗШВ.
„Од друга страна, преку изведувањето на порибувањето на Охридското Езеро со подмладок од охридска пастрмка одгледуван 9 месеци, а добиен од матици уловени во езерото, финансиран од МЗШВ, се до 2018 година се следеше состојбата на дел од популацијата на охридската пастрмка. Во последните три години, порибувањето на езерото од македонска страна е изоставено, и во овој случај поради одделни законски неусогласености“, велат од заводот.
Од заводот додаваат дека наведените истражувања укажуваат на неповолности по однос на рибниот фонд и за Охридското и за Преспанското Езеро.
„Во првото се забележани драстични намалувања на популациите на охридската пастрмка и белвица, како и речиси целосно отсуство на охридскиот скобуст во професионалните и експерименталните (научно-истражувачки) ловини. За последниов се наметнува и прашањето за неговото постоење во ова езеро. Воедно се евидентирани негативни промени на природните рибни плодишта, како и промени по однос на природното распространување во рамките на езерото, однодно одредени видови се приморани да ги менуваат местата на живеење во рамките на самиот екосистем“, велат од заводот.
Поради негативните влијанија предизвикани од човечкиот фактор има значајно намалување на популацијата на одредени видови риба во Охридското Езеро
Оттаму велат дека причините за тоа се повеќебројни, почнувајќи од промената на квалитетот на средината (водата во одделни делови од езерото), зголемен езерски сообраќај (како по однос на бројот и типот на пловила, така и по однос на фреквенцијата на пловење), прекумерен излов на одделни видови риби, присуство на илегален риболов (рибокрадство) и релативно значајно присуство на потонати и оставени или заборавени риболовни алати (мрежи) на дното од Езерото.
„По однос на последново, ЈНУ Хидробиолошки завод – Охрид во 2017 година изврши претходно детектирање, а потоа подигање на ваквите рибарски алати, при што од езерото беа отстранети мрежи во должина од 13 км. И овој потфат беше финансиран од странски извори во рамките на погоренаведениот проект CSBL“, велат од заводот.
Драстичните промени на нивото на Преспанското Езеро имаат негативно влијание врз рибниот фонд
По однос на Преспанското Езеро, кое за разлика од Охридското е со далеку поголема рибна продукција, евидентирани се големи флуктуации во бројноста на одделни видови и тоа како кај нативните, така и кај алохтоните риби. Исто така, се детектирани и негативни промени во природните плодишта на рибите.
„Причините и во овој случај се повеќебројни: честата флуктуација на езерското ниво, промена на квалитетот на езерската вода како резултат на приливот на алохтони нутриенти од околните аграрни површини и како резултат на тоа масовен развој на микро и макро флората во езерото, приливот на штетни агрохемиски агенси употребувани на истите површини, присуство на илегален риболов (рибокрадство) и присуството на релативно голем број птици (корморани и пеликани) кои се хранат со риби“, велат од заводот.
Количеството риба уловена во реките и езерата и производството на консумна риба во рибниците/Извор: Државен завод за статистика
Редовна појава на алохтони видови риба
Проф. д-р Васил Костов информира дека во водите во земјава редовно се сретнуваат алохтони видови на риби. Голем дел од нив се во групата на инвазивни видови и истите секако негативно влијаат врз автохтоната рибна населба.
„Во оваа група на инвазивни алохтони видови спаѓаат: карас (Carrassius auratus), америчко сомче(Ameiurus nebulosus, Ameiurus mellas), калифорниска пастрмка (Oncorhynchus mykiss), амурче (Pseudorasbora parva). Во нашите риболовни води има и алохтони видови кои се атрактивни или пожелни во риболовните води од аспект на спортски и рекреативен риболов и се внесени од страна на риболовците. Во таа група на риби се вбројуваат: смуѓ (Sander lucioperca), деверика (Abramis brama), штука (Esox lucius), амур (Ctenopharyngodon idella), и други. Има и видови кои се внесени во нашите води, но немаат негативно влијание врз другите видови риби и не се размножуваат во условите кои владеат во земјава. Во таа група се: сивиот толстолобик (Hypophtalmichthys nobilis) и белиот толстолобик (Hypophtalmichthys molitrix)“, вели Костов.
Од Хидробиолошкиот завод – Охрид велат дека присуството на алохтони видови или т.н. интродуцирани (воведени) риби во нашите води е регистрирано од поодамна.
„Помеѓу нив спаѓа и крапот, но со оглед на неговата интродукција на нашите простори од страна на човекот во подамнешно историско минато и адаптацијата на тукашните услови, како и избалансираноста со автохтоните риби, денес се смета за автохтон.
Според нашите сознанија, во Охридското Езеро се евидентирани 6 алохтони видови од кои некои се повремено, а некои перманенто присутни. Некои од нив ја стабилизирале својата популација, а одделни имаат повремени подеми и падови на нивната бројност.
Во Преспанското Езеро се евидентирани вкупно 12 алохтони видови од кои сеуште присутни се среќаваат 7. Во дадени години популацијата на сончарката во Преспанско Езеро покажува експанзија, а во последниве две години нејзина експанзија е регистрирана и во Охридското Езеро“, велат од заводот.
Вретенарот веќе го нема во реката Вардар
На прашањето дали е забележено изчезнување на одредени видови риби од реките и езерата, проф. д-р Васил Костов вели дека целосно исчезнување на некој вид во нашата земја, за среќа, не е забележано.
„Меѓутоа има исчезнување на видови од одредени риболовни води, во кои, во минатото ги имало и секако намалување на популациите на одредени видови риби во одредени води. Пример за исчезнување на некој вид од некоја вода е исчезнувањето на единствениот ендемичен вид карактеристичен за територијата на Република Северна Македонија, од водите на реката Вардар. Станува збор за вретенарот (Zingel balcanicus). Тоа е вид кој во минатото редовно се сретнувал во водите на реката Вардар. Основна негова карактеристика е што за живот бара чисти и незагадени води. Загадувањето на Вардар во периодот на индустријализацијата на земјава (1965-1980) е директна причина за негово целосно исчезнување од водите на Вардар. Денес овој вид риба живее на еден мал изолирaн дел од реката Треска и е единствениот вид риба во Македонија кој е во групата на загрозени видови пред исчезнување. Тоа значи дека доколку го снема и од таму ќе го снема и од земјината топка и ќе биде во групата на исчезнати видови“, веали Костов.
Тој додава дека доколку не се превземат мерки за негова заштита не е далеку денот кога ќе го вброиме во групата на исчезнати видови од земјината топка.
Со ова темпо на исчезнување, македонските риби ќе останат само спомен на старите поштенски марки
„Уште еден пример за намалување на популацијата е намалувањето на популацијата на брајчинската пастрмка од водите на Брајчинска Река и Кранска Река. Основна причина е изградбата на малите хидроцентрали на двете реки, дополнето со загадување и фрагментација на хабитатот. Општ заклучок кој може да се донесе од истражувањата кои се вршени во изминатите години е дека на водите каде има изградено мали хидроцентрали има тенденција на намалување на популациите на риби и се очекува во наредниот период тоа да биде по изразено“, вели Костов.
Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.
Новинар: Владимир Николоски
Некои од егзотичните домашни миленичиња, како црвеноушестата желка, се инвазивен вид насекаде низ Европа и претставуваат директна закана за локалната блатна желка како и другите водоземци и влекачи.
Нелегалното, неконтролираното и неразумното порибување на реките со странски видови се главна закана за многу домашни видови риби.
Крајбрежната (рипариска) вегетација ги чува речните брегови, ја прочистува водата од загадување, ја одржува температурата на водата и преставува дом на многу видови птици, водоземци и влекачи.
Мерка за подобрување на состојбата на езерата или подготовка на плажите за летната сезона? Тендерите што ги распишаа Ресен и Дојран со речиси идентична содржина ги загрижија еколозите затоа што нема оцена за влијанието врз животната средина. Универзитетски професори предупредуваат дека се крши законот за заштита на природата, локалните самоуправи не гледаат проблем. За „шминка“ проектите се одвоени над 1,3 милиони евра од централниот буџет.
Новинар: Мартин Пушевски
Монтажа: Ристо Дусковски
Камера: Сашо Доковски, Љубомир Домазетов, Тони Стојановски, Владимир Димоски
Малите хидроцентрали се новата пандемија која се шири низ Западен Балкан и претставува опасност за многу важни и ретки екосистеми и животински видови. Аргументацијата против изградбата на овие енергетски системи се повеќе се зголемува, а ДОМА разговараше со проф. Јелка Црнобрња Исаиловиќ, за тоа како малите хидроцентрали влијаат врз влекачите и водоземците.
Новинар: Ивана Николоска
Камера: Тони Стојановски
Монтажа: Борче Крстевски
Се анализираат потребите и можностите
Министерството за животна средина и просторно планирање во октомври, минатата година започна со реализација на активност за „Изработка на студија за изводливост за воспоставување на Центар за згрижување на повредени и запленети диви животни“.
Оттаму информираат дека студијата е во фаза на изработка и сè уште не може да се зборува за резултати.
„Но, може да се зборува што очекуваме од студијата. Во тој контекст, може да се каже дека студијата за изводливост треба да ги идентификува потребите на РСМ од воспоставување ваков центар, постојните капацитети (инфраструктурни и човечки-кадрови) и потребни финансии, да ги изанализира најмалку три предложени опции и да ја предложи најприфатливата за потребите и можностите на државата“, велат од Министерството.
Според нив, сега е неблагодарно да се каже дали во државата ќе се организира Центар за згрижување на повредени и запленети диви животни или пак ќе се организираат други структури во насока на прифаќање, обезбедување прва помош и трансфер до соодветни центри за рехабилитација во соседните земји.
Неопходен чекор
Од Македонското еколошко друштво (МЕД) велат дека ја поддржуваат иницијативата за отворање на Центар за згрижување на диви животни.
„Целта на овој центар треба да биде згрижување на повредени автохтони животни или млади единки останати без родители, на кои им е потребна медицинска помош, односно помош да достигнат возраст на која ќе бидат способни да преживеат во природа. Потребата за ваков центар е препознаена од пред најмалку 20 години, а е особено актуелизирана во последните 8 години“, велат од МЕД.
Членовите на МЕД активно помагаат во згрижување на повредени животни
Оттаму додаваат дека прифатниот центар треба да претставува професионална институција за која ќе биде обезбедено долгорочно финансирање и пред сè ќе се грижи за доброто на единките кои припаѓаат на засегнати и заштитени диви видови животни.
„Во тој центар треба да бидат вработени кадри кои ќе поминат соодветна обука за справување со диви животни (првенствено цицачи и птици), а центарот треба да е под раководство на доктори по ветеринарна медицина“, велат од МЕД.
Од МЕД укажуваат дека прифатниот центар треба да има на располагање соодветни простории за било каква ветеринарна интервенција поврзана со здравствениот статус на животните.
„Освен тоа, оваа институција треба да располага со повеќе карантински простори (заградени живеалишта адаптирани на потребите на животните) каде единките ќе можат да се рехабилитираат за повторно да можат да се вратат во природата. Враќањето во природа мора да биде на местото каде тоа животно било најдено и со претходно информирање на локалните заинтересирани страни: ловечки друштва и невладини организации“, велат од МЕД.
Оттаму потенцираат дека е потребно е да се има предвид дека не секое животно може да се врати во природа откако подолго време било во присуство на луѓе или израснало со помош на луѓе.
Кафеава мечка негувана од луѓе не треба да се врати во природа / Фото © Francis C. Franklin / CC-BY-SA-3.0, CC BY-SA 3.0, Link
„Како најкарактеристичен пример би ја споменале кафеавата мечка, која под никакви услови не би требало да се врати во природа откако била изложена на човекова нега, вклучетелно и мече кое целосно бил одгледано од човекот. Мечките се доста подложни на процесот на хабитуација (привикнување на живот со луѓе), а со тоа можат да бидат опасни за локалното население во регионот на нивно повторно враќање. Затоа, МЕД препорачува овие единки да бидат пратени во соседните земји каде што има специјализирани прифатни центри, а доколку нема друга опција, да бидат еутанизирани. Еутаназијата треба да биде опција и за сите единки кои нема да можат да бидат вратени во природа, ниту ќе можат да бидат вклучени во програми за размножување на засегнати видови“, велат од МЕД.
Без посетители, можност за волонтирање
Прифатниот центар не смее да биде отворен за посетители со цел животните да бидат што помалку во контакт со луѓе и да нема мотивација да чуваат животни заради остварување на финансиска добивка (на пример, од влезници или слично), велат од Македонското еколошко друштво.
„Сепак, истиот треба да овозможи услови за волонтирање и стручно усовршување на кадар. За секое животно донесено во прифатниот центар, пронаоѓачот треба да пополни образец со информации за местото, времето и околностите за наоѓање на животното“, велат од МЕД.
Според нив, прифатниот центар за почеток треба да биде фокусиран на најприоритетните (критично загрозени и загрозени) видови за заштита, како на пример балкански рис, кања, белоглав мршојадец и други. На овие видови им се заканува опасност од исчезнување, а со тоа грижата за секоја единка станува приоритет. Пожелно е прифатниот центар да има кадар кој освен основната обука за справување со диви цицачи и птици, ќе помине соодветна ветеринарна обука за приоритетните видови.
По исклучок, центарот може да се вклучува и во програми за размножување на засегнати видови, под координација на Европската асоцијација на зоолошки градини (EAZA) и други стручни организации или научни институции.
Инаку, една од причините за воспоставување на ваков центар е и привремено згрижување на единки кои биле предмет на нелегална меѓународна трговија и се запленети од царинските служби.
Од МЕД додаваат дека центарот треба да обезбеди услови за ветеринарен преглед, задржување во карантин и грижа за овие единки (честопати различни видови птици, примати, водоземци и влекачи кои бараат поспецифини услови за згрижување), се додека истите не бидат вратени во земјата на потекло, вратени во природа, доколу потекнуваат од нашата држава, или да се постапи согласно одлуката на надлежниот орган. Ваквите единки во никој случај не треба да бидат предмет на понатамошна трговија или отуѓување заради други причини.
Практиката покажува дека нашата држава не вложува доволно средства во зачувување на дивиот свет иако станува збор за непроценливо природно богатство. Добро е што по неколку децении конечно се изработува студија да се истражат можностите и потребите од воспоставување на Центар за згрижување на повредени диви животни. Без оглед на тоа што ќе покажат резултатите од студијата, јасно е дека отварањето ваков центар би било позитивен чекор кој ќе помогне да им се даде шанса за живот на повредените единки, кои сè почесто се од видови на кои им се заканува исчезнување.
Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.
Новинар: Владимир Николоски