Зелениот пат на Западен Балкан
Западен Балкан е еден од регионите во Европа кои се најпогодени од ефектите на климатските промени. Според истражувањето, температурите во Србија, Босна и Херцеговина, Црна Гора, Северна Македонија и Албанија ќе се искачат во просек за 1,7 – 4,0 ° C и потенцијално и над 5,0 ° C до крајот на овој век. Крајниот резултат зависи од глобалното намалување на емисиите на стакленички гасови, па дури и повеќе од регионалните активности во борбата против климатските промени.
Имајќи предвид дека земјите од Западен Балкан се кандидати, односно потенцијални кандидати за членство во Европската унија, Европската комисија усвои посебен документ со кој се регулира идниот пат на земјите од овој регион, а се однесува на заштита на животната средина . Патот на земјите од регионот кон Европската унија на тој начин доби зелена боја.
Зелен договор за цела Европа
Европскиот зелен договор на Европската унија поставува многу амбициозна, но не и неверојатна цел на својата еколошка политика- целосна климатска неутралност на европскиот континент до 2050 година. Имајќи предвид дека штетните гасови од териториите на Западен Балкан се шират низ целиот континент и дека со 16 застарени термоцентрали на јаглен, кои како загадувачи на воздухот се доминантни во регионот, како и во Европската унија и пошироко, регулирањето на идниот зелен пат за земјите од овој регион е предуслов за создавање на првиот климатски неутрален континент.
Според тоа, Алијансата за здравје и животна средина (HEAL), организација што се занимава со влијанието на животната средина врз здравјето на луѓето во Европската унија и пошироко, ги повика земјите од Западен Балкан процесот на зазеленување да го темелат на принципи што вклучуваат нулта загадување, подобрување на стандардите за квалитет на воздухот, усвојување на обврзувачки датум за целосен прекин на производството на електрична енергија од јаглен на Западен Балкан, како и укинување на јавните средства за сите фосилни горива, вклучително и гас. Овие насоки можат да му послужат на Западен Балкан да ги постигне аспирациите на Зелената агенда, поделени во пет главни области: декарбонизација, циркуларна економија, депопулација, одржливи системи за храна и рурални области и биодиверзитет.
Пет нијанси на зелено
Декарбонизација
Со цел Европа да стане првиот климатски неутрален континент, земјите од регионот, заедно со другите европски земји, треба да ги намалат емисиите на стакленички гасови на нивните територии за 55% до 2030 година. Соодветно на тоа, земјите од регионот треба исто така да станат дел од Системот за тргување со емисии на ЕУ што е можно поскоро (ЕУ ЕТС), и да се преземе транзиција кон одржливи алтернативи на фосилни горива како клучен чекор кон климатска неутралност. Агендата им ја доделува задачата на земјите од регионот да преземат мерки за заштита од променети климатски услови, односно за развој на механизми за пренос на ризик од природни катастрофи.
Автор: Boudewijn “Bo” Boer | Unsplash
Истражувањето покажа дека дури 93% од граѓаните на ЕУ сметаат дека климатските промени се сериозен проблем, додека слично истражување спроведено на Западен Балкан во 2019 година покажа дека само 65% од населението во регионот верува дека климатските промени претставуваат закана. Оттука, Зелената агенда предвидува брзо усогласување на законодавството на земјите од регионот со климатското законодавство на Унијата, како и вклучување на овие земји во Европскиот климатски пакт и неговите активности.
Како што јагленот е сè уште важен за енергетскиот сектор во регионот, со дури 97% учество во вкупната произведена електрична енергија во некои одделни земји, дополнителни задачи на Западен Балкан се развојот на обновливи извори на енергија, намалување на увозот на енергија, зајакнување на регионалната енергетска безбедност, со целта за создавање регионални пазари на енергија.
Агендата исто така ја препознава потребата да се создаде регионален пазар на климатски неутрални производи, а со тоа и потребата да се поттикне развој на нови еколошки технологии, како и да се обезбеди достапност на климатско неутрална енергија и суровини по глобално конкурентни цени.
Една од целите на агендата е да се создаде интелигентен транспортен систем што ќе го направи транспортот во земјите од регионот поефикасен и одржлив, користејќи почисти и поефикасни горива, инвестирајќи во внатрешните водни патишта, но и подобрување на оперативната логистика. Креаторите на агендата веруваат дека употребата на современ софтвер на граничните премини, како во регионот, така и помеѓу регионот и ЕУ, исто така, може да ја подобри еколошката состојба во регионот.
Кружна економија
Економиите на Западен Балкан во моментов се на дното во однос на продуктивноста на ресурсите, со вредности (0,35 ЕУР / кг) далеку под просек на ЕУ (2,07 ЕУР / кг). Со оглед на тоа што половина од вкупните емисии на стакленички гасови од атмосферата доаѓаат од екстракција и преработка на ресурси, климатската неутралност во Европа не може да биде без премин на економските оператори кон одржливи деловни модели, што ќе покрене прашања важни за заштита и презервацијата на животната средина ќе ја стави рамо до рамо со прашањето на економската добивка.
Автор: Yves Alarie | Unsplash
Со цел да се постигне одржливост на економиите во регионот, потребно е да се преземат мерки за регулирање на целиот животен циклус на производи, од дизајнирање и производство, до потрошувачка, поправка, повторна употреба, рециклирање и враќање на ресурсите во економијата. Ова ќе ја задржи вредноста на ресурсите во економијата и ќе го намали притисокот врз природните ресурси истовремено зајакнувајќи го одржливиот раст.
Поради економскиот развој и зголемената потрошувачка, создавањето отпад на Западен Балкан постојано се зголемува, додека истото не може да се каже за многу ниски стапки на рециклиран отпад, што е под 3% од вкупниот генерираниот отпад. Во согласност со агендата, превенцијата од создавање отпад е примарна и клучна аспирација, додека нејзината трансформација во висококвалитетен ресурс е втор чекор. Соодветно на тоа, агендата промовира иницијативи за подигнување на свеста на граѓаните за отпадот, сортирање на отпад и одржлива потрошувачка. Со цел да се воспостави правилно управување со отпадот во земјите од регионот, агендата предвидува примена на ефикасна шема за раздвојување и собирање хартија, метали, пластика, стакло и био-отпад, истовремено воведувајќи проширена одговорност на производителот. Една од иницијативите на агендата е ревизија на регионалниот договор за спречување на загадувањето со пластика, што би опфатило и решавање на приоритетното прашање на морскиот отпад.
Деполација на воздух, вода и земјиште
Емисиите на штетни гасови од Западен Балкан, кои потекнуваат од застарени индустриски постројки, греење во домаќинства и стари возила во сообраќајот, значително ја оддалечуваат Европа од амбициозните еколошки цели.
Поради тоа, Западен Балкан, во согласност со агендата, треба да обезбеди следење и проценка, како и управување со квалитетот на воздухот и известување на јавноста за неговиот квалитет, сето тоа во согласност со важечките регулативи на ЕУ. Агендата ги охрабрува земјите од Западен Балкан да користат BREF, особено во случај на инвестиции во иновативни еколошки технологии што можат да придонесат за намалување на вкупните национални емисии, особено од страна на загадувачи од секторите на енергија, транспорт, земјоделство и индустрија.
Автор: Ivana Djudic | Unsplash
Со голем удел на населението во руралните области со само основни санитарни јазли за собирање на отпадни води и со урбани канализациони мрежи кои испуштаат претежно непречистена отпадна вода во реки, Западен Балкан се соочува со дополнителен предизвик, брзиот пораст на хидроцентралите помеѓу 2015 и 2017 година. и таа бројка се зголеми за четири пати во тој период. На агендата се гледа решение во спроведувањето на законот за вода, кој вклучува инвестиции во водната инфраструктура, модернизација на инфраструктурата за следење на квалитетот на водата, управување со структурите за одржливо управување со водите, како и изградба на постројки за третман на отпадни води за повторна употреба на водата во земјоделието.
Според заклучокот на Европската агенција за животна средина, ерозијата влијае на околу 20% од српските и црногорски територии, додека Албанија губи меѓу 20 и 70 хектари земја годишно. Борбата против деградацијата на почвата и обнова на деградираното земјиште на Западен Балкан, според агендата, вклучува одржливо производство на храна, одржливо управување со шумите, зачувување на екосистемот и обновување на земјиштето, како и намалување на крчењето на шумите.
Одржливи прехрамбени системи и рурални области
Уништувањето на руралните предели и последователното губење на биолошката разновидност, покрај соочувањето со ефектите од климатските промени, рефлектирани во недостиг на вода и поплави, поддршката за руралните области, што е занемарена од агендата, ја прави исклучително важна со оглед на тоа што земјоделието и сродните сектори сè уште сочинуваат околу 10% од бруто домашниот производ во земјите од регионот.
Агендата промовира поддршка за усогласување на земјоделско-прехранбениот и примарниот сектор за производство со стандардите на ЕУ за безбедност на храна, здравје и благосостојба на растенијата и животните, како и зајакнување на санитарната контрола долж целиот синџир на храна и подобрување на обележувањето на храната за да се обезбеди безбедност на храната, како и подобрени информации за потрошувачите и промовирање на храна произведена во одржливи процеси. Земјите од регионот треба да се стремат кон еколошко и органско земјоделство, како и намалување на синтетичките хемикалии во производството на храна. Државите треба да ја поддржат соработката помеѓу научните и образовните тела и производителите и преработувачите во земјоделско-прехранбениот сектор со цел да се олесни преминот кон иновативен и еколошки прифатлив процес на производство на храна.
Не треба да недостасува поддршка за активности за намалување на отпадот во руралните и крајбрежните области, како и засилени напори за одржлив развој на руралните области преку имплементација на програмата.Лидер, покрај модернизацијата на производствените капацитети во земјоделско-прехранбениот сектор.
Биодиверзитет
Богатството на живеалишта и видови, вклучително и бројни ендемични видови на Западен Балкан, е загрозено од влијанието на економските активности, како што се земјоделството, шумарството и риболовот, но и од развојот на транспортот, туризмот и енергетската инфраструктура. Иако постои сеопфатна правна рамка, нејзината примена во регионот недостасува, пред се поради недостаток на ефективна интеграција на заштитата на природата и биодиверзитетот во другите национални политики. Зелената агенда затоа охрабрува усогласување на националните еколошки политики со Стратегијата за биодиверзитет на ЕУ за 2030 година.
Автор: Zac Wolff | Unsplash
Крчењето шуми и бесправната сеча, заедно со честите шумски пожари, се уште еден проблем чие потенцијално решение е предвидено со Стратегијата за шуми на ЕУ, што ќе послужи како насока за ефикасно пошумување и обновување на шумите во Европа, како и за подобрување на одржливото управување со шумите и зголемување на апсорпцијата на јаглерод на патот кон нулта емисии и климатска неутралност.
Успехот на Зелената агенда за Западен Балкан ќе зависи од ангажманот на ЕУ, меѓународните финансиски институции, билатералните договори, меѓународните организации, но најмногу од земјите од регионот и потенцијалното вклучување на нивните еколошки политики во рамките на другите национални политики. Комплементарноста на еколошките политики на земјите од регионот може значително да придонесе за подобрување на еколошката состојба на граничните екосистеми на Балканот. Синергијата на сите планови и активности што ќе се спроведат врз основа на Зелената агенда може да го приближи Западен Балкан кон ЕУ, но и значително да ја подобри еколошката состојба на цела Европа.
Западен Балкан ги доби правилата на игра. Имајќи предвид дека тој сè уште е неискусен, така и понатаму сè уште е „зелен“ во оваа област, доколку го сретнете и доколку ве праша: „Каде понатаму?“, кажете му само да ги следи зелените патокази.
Автор: Јелена Јеремиќ
Јелена Јеремиќ е дипломиран правник, моментално на мастер студии по еколошко право каде го истражува националното и меѓународното еколошко законодавство. Таа е еколошки активист што учествува во многу активности поврзани со решавање на еколошките проблеми на Балканот. Добитник е на награда од Министерството за европски интеграции на Република Србија, за својот пишан труд околу глобалните еколошки цели.
