fbpx


За Дома
Дома е едукативна еколошка онлајн платформа на Институтот за комуникациски студии.
За ИКС
IKS
Мисијата на ИКС е да помогнеме во зајакнувањето на македонската демократија во работата со медиумите, граѓанското општество и јавните институции, едуцирајќи критична јавност која ќе бара поголема транспарентност и отчетност преку вклучување на граѓаните во креирањето јавни политики.
+389 2 3090 004
Поврзани страници
Samo Prasaj logo

ResPublica logo
stresot e dvigatel na evolucijata featured1

Stresi është shtytësi i evolucionit

Organizmat ndikohen natyrshëm nga shumë faktorë stresi, siç janë ndryshimet klimatike, rrezatimi, marrëdhëniet grabitqar – gjah, parazitë, sëmundje dhe konkurrenca brenda dhe midis specieve. Si rezultat i kësaj, aftësia për t’iu përgjigjur stresit është karakteristikë e rëndësishme e të gjitha sistemeve të gjalla dhe, anasjelltas, zhvillimi i specieve dhe ekosistemit në tërësi nuk është i mundur pa strese të tillë natyrorë.

Uji është burimi i jetës. Trupi i njeriut përmban 60% ujë dhe një humbje prej vetëm 3% rezulton me përkeqësimin e kapacitetit motorik dhe funksionet rregullatore përgjegjëse për rregullimin e temperaturës së trupit. Ndryshe nga njerëzit, larvat e vogla kironomike të gjinisë Polypedilum vanderplanki, Hinton 1951 [Diptera, Insecta] në kushte stresi, pa ujë, ngadalësojnë organizmin e tyre dhe hyjnë në gjumë të thellë jetë shpëtues – fenomen i njohur si anhidrobioza. Anhidrobioza si formë e kriptobiozës është një fazë në jetën e disa organizmave gjatë së cilës niveli i aktivitetit metabolik zvogëlohet (kthehet) në nivel të pa matshëm, në mënyrë që organizmi të mbijetojë në kushte të pafavorshme mjedisore – në këtë rast kushte të thata.

Arinjtë e vegjël të ujit ose tardigradat, të cilët janë relativisht të njohur mirë për procesin e anhidrobiozës, por edhe mikrobet, kërpudhat dhe disa bimë gjithashtu i mbijetojnë thatësirës në këtë mënyrë. Sidoqoftë, specia P. vanderplanki është e rëndësishme sepse është kafsha më e madhe (trupi larvor i gjatë 8 mm) që mund të mbijetojë përmes anhidrobiozës përmes tharjes (tharjes) së plotë të trupit të saj.

stresot e dvigatel na evolucijata 1

Figura 1.Cikli jetësor i P.vanderplanki (burimi: Anhydrobiosis Research Group, National Institute of Agrobiological Sciences, 2009).

Larvat e gjumit të P. vanderplanki deri më tani janë zbuluar kryesisht në Afrikën qendrore pranë Ekuatorit, ku temperaturat pritet të jenë relativisht të larta gjatë gjithë vitit dhe sezoni i thatë mund të zgjasë disa muaj pa një pikë shiu. Larvat e P. vanderplanki gjenden në pellgje të vegjël në shkëmbinj ku në temperatura më të larta uji avullohet shpejt dhe për të mbijetuar në ambient kaq të paqëndrueshëm, larvat formojnë me baltë formacion tubi, të quajtur fole tubulare ku flenë. Ndërsa uji avullon, larva thahet e mbrojtur gradualisht në folenë tubulare dhe kur përmbajtja e ujit në trup më në fund bie në 3% të peshës trupore, larva bie në gjumë në pritje të reshjeve të radhës.

Por si mbijetojnë, në të vërtetë? Çuditërisht, këto larva janë përshtatur për t’i kthyer indet e tyre në qelq për të përballuar stresin (temperaturë të lartë dhe thatësirë). Së pari, indet e tyre grumbullojnë përqendrime të larta të një lloji sheqeri të quajtur trehalozë, i cili vitrikohet dhe shndërrohet në qelq. Rezultati është një njësi e rrudhur, e vogël, qelqore që mund të mbetet në këtë gjendje për një kohë të gjatë, duke sfiduar stresin. Sapo të fillojë sezoni i lagështirave, larvat rehidratohen dhe vazhdojnë për pjesën tjetër të ciklit të tyre të jetës: metamorfoza e fazës së pupalit, e pasuar nga metamorfoza deri në fazën më të rritur, çiftëzimi dhe lëshimi i vezëve. Një aspekt i rëndësishëm i ciklit të tyre të jetës është se duhet të kalojnë nëpër procesin e tharjes. Me fjalë të tjera, ata janë aq të përshtatur ndaj kësaj strategjie sa nuk mund të jetojnë pa të.

Çuditërisht, larvat e fjetura mund të mbijetojnë me dekada në anhidrobiozë dhe të tregojnë rezistencë të tërthortë ndaj një sërë stresesh mjedisore, duke përfshirë luhatjet e temperaturës, doza të larta të rrezatimit jonizues dhe tretës organikë. Duke pasur parasysh mbrojtjen që siguron vitrifikimi, shkencëtarët kanë filluar të testojnë kufijtë ekstremë ekologjikë të këtyre larvave, në pikën në të cilën ata ende mund të mbijetojnë, të rihidratohen dhe të vazhdojnë ciklin e tyre të jetës. Janë testuar kufijtë e sipërm dhe të poshtëm të temperaturës (-270 ° C deri mbi 100 ° C); kohëzgjatja në fazën e tharjes (të paktën 3 vjet); toleranca ndaj rrezatimit (rehidratimi i vërejtur në doza deri në 3500 Gy). Si kafshë më të mëdha që kalojnë procesin e anhidrobiozës, ato janë kandidatë të shkëlqyeshëm për udhëtime afatgjata në hapësirë dhe kolonizim hapësinor. Sipas hulumtimit të Institutit Kombëtar të Shkencave Agrobiologjike të Japonisë, Departamenti për Hulumtimin e Anhidrobiozës, mund të shërbejnë si pjesë e ekosistemeve hidroponike, burim ushqimi për njerëzit ose burim ushqimi për peshqit dhe janë material i shkëlqyeshëm studimor. Kjo është arsyeja pse u testua toleranca e vakumit në hapësirë – Polypedilum vanderplanki mbijetoi 13 muaj në vakumin në gjithësi në një eksperiment në Stacionin Hapësinor Ndërkombëtar, ku 80% e larvave të ekspozuara u rehidruan me sukses.

stresot e dvigatel na evolucijata 2

Figura 2 udhëtimi deri në hapësirë dhe mbrapa e P. vanderplanki (burimi: Anhydrobiosis Research Group, National Institute of Agrobiological Sciences, 2009).

Ky zbulim është magjepsës për rolin e tyre në eksplorimin e hapësirës për dekadat që vijnë, por nuk duhet të harrojmë rolin e tyre deri më tani në planetin Tokë. Ato janë unike në vetvete dhe së bashku me organizmat e tjerë janë pjesë e rëndësishme e biodiversitetit global dhe lokal dhe paraqesin lidhje në natyrë. Duke folur në mënyrë evolucionare, variacionet e streseve natyrore (siç në rastin e Polypedilum vanderplanki janë periudhat të thata) ishin mjaft konstante dhe lejuan organizmat të përshtaten me ndryshimin e kushteve të mjedisit jetësor. Megjithatë, në ditët e sotme aktivitetet njerëzore kanë vendosur fenomene krejtësisht të reja. Përveç kësaj, këto strese zakonisht kanë efekt sinergjik, ose me sisteme natyrore ose me njëri-tjetrin, duke rezultuar me aftësi të zvogëluar (ose nivelin e tolerancës) të organizmave për t’u përshtatur me to.

Vallë do të vazhdojmë me këtë tempo të zhvillimit ose do tu japim mundësi organizmave dhe natyrës, varet nga ne. Mbrojtja e mjedisit Tani dhe Këtu do të mundësojë prosperitetin e organizmave pa të cilët jeta jonë nuk mund të mbijetojë Tani dhe Këtu dhe në të Ardhmen në Hapësirë.

Për autorin

Martina Blinkova Donçevska është magjistër e ekologjisë në fushën e hidrobiologjisë. Punon si studiuese në Institutin PNU për Kërkime në Mjedisin Jetësor, Ndërtimtari dhe Energjetikë – IEGE dhe është konsulent mjedisor në Institutin e Ndërtimtarisë në Maqedoni – INM. Punon në mënyrë aktive në mbrojtjen e mjedisit jetësor dhe krijimin e zhvillimit të qëndrueshëm në komunat, qytetet, kompanitë, për të cilat është shpallur udhëheqëse e Qëllimeve për Zhvillim të Qëndrueshëm të Kombeve të Bashkuara në kompaninë për vitin 2019.

Share