Поројни поплави на крајот од минатата година го погодија северот на втората по големина австралиска сојузна држава Квинсленд. Градот Кернс беше евакуиран, а на снимки од жителите се гледаше потопена писта и платформата на локалниот аеродром. Немаше информација за човечки жртви, но поплавите нанесоа сериозни штети.

Еден месец подоцна, реномираниот магазин Гардијан откри дека огнените мравки, не само што нашле начин да ги преживеат поплавите што ја погодија областа, туку и со формирање сплав ги напуштале поплавените живеалишта и се преселиле на побезбедни локации. Научниците алармираа дека екстремните временски услови би можеле да го забрзаат ширењето на овие мравки, за кои се смета дека се најинвазивните видови во светот.

Од Советот за инвазивни видови во Австралија беа особено загрижени, бидејќи според нив, огнените мравки се најактивни пред или по врнежите и се движат со водени струи. Загриженоста е голема, бидејќи според овие експерти, огнените мравки можат да ги нападнат птиците што се гнездат на земја и нивните јајца можат да убијат луѓе и добиток или да ја оштетат инфраструктурата и екосистемите. За брзо време, овој вид зазеде над 700.00 хектари во областа Бризбејн.

Станува збор за мравки кои потекнуваат од Јужна Америка и се верува дека пристигнале на бродови во пристаништето Бризбејн во 2001 година, иако постои можност тие да се присутни во Австралија од 1992 година.

Инвазивните видови прават штети во регионот

Огнените мравки засега се 14.000 километри далеку од Македонија и од регионот, но климатските промени и огромниот прекуграничен проток на стоки од сите држави во светот доведуваат до пораст на нови видови инсекти и на Балканот.

Професорката Александра Цветковска Ѓорѓиевска од Институтот за биологија од Одделението за анимална екологија, вели дека прво мора да се разграничат термините автохтон и алтохтон вид.

„Автохтони видови се оние видови кои што го населуваат местото, областа каде што се создадени и уште се познати како одомаќинети видови, за разлика од алохтоните, или уште познати како интродуцирани, или туѓи видови, кои што населуваат новонаселен хабитат кој што не е место на нивно создавање. Не секој интродуциран вид претставува инвазивен вид. Точно е дека интродуцираните видови имаат голема адаптабилна моќ и поголема способност за дистрибуција. Но, само доколку предизвикуваат какви било економски, еколошки штети или нарушување на биолошкото разнобразие. Само во тој случај ги именуваме како инвазивни видови. Исто така, не треба да ги поистоветуваме за интродуцирани видови оние видови кои што долг временски период населуваат област каде што се доселиле. Зборувам за векови наназад, како што е домашното глувче, мус мускулус, домашниот стаорец, ратус ратус, или ратус норвегис, норвешкиот стаорец кој што води потекло од азиските земји“, објаснува професорката Цветковска Ѓорѓиевска.

Сознанијата за интродукцијата на видови во нашата земја е на незавидно ниво. Но, од анализата на податоците постои јасен позитивен тренд на интродукција што наведува на сериозни нарушување на биолошкото разнобразие.

„Алармантна, односно посериозна е состојбата со растителниот свет. Досега, неофицијално во литературата постојат податоци за  некаде околу 160 видови на интродуцирани растенија. Исто така, голем е бројот на интродуцирани видови од рибната фауна, околу 19, а во однос на безрбетната фауна, конкретно, копнената безрбетна фауна, постојат наоди за присуство на околу 140 различни безрбетници и тоа главно од редот на тврдокрилци, полутврдокрилци и тоа претежно растителните вошки, како и од редот на народно познатите молци“, вели Цветковска-Ѓоргиевска.

Но, она што загрижува е дека за разлика од странските земји, сознанијата за интродуцираните видови во Македонија е на незавидно ниво. Ние немаме официјална листа за бројот и за составот на интродуцирани видови во земјата. Владата не ја поддржува доволно научната фела и генерално, отсуствува интересот за овој сериозен и не така далечен проблем.

Дека инвазивните видови не се „плашат“ од физички граници покажува и фактот дека во Црна Гора, надлежните институции регистрирале 50 инвазивни видови на инсекти. Но, ова не е конечен список на видовите кои прават штета по животната околина и оставаат негативни последици, некогаш и директно по здравјето на луѓето.

На подрачјето на централна Црна Гора пред две години се појавија гасениците „губари“што може да доведат до исчезнување на листовите во дабовите и другите листопадни шуми на пониските надморски височини, но и да предизвикаат штета во овошните насади.

Биологот Богиќ Глигоровиќ предупредува дека порастот на просечната годишна температура и нарушените циклуси на врнежи доведоа до пренаселување на одредени видови кои предизвикуваат штети во земјоделството и шумарството и дека можат да пренесат болести на луѓето, животните и растенијата.

„Што се однесува до Црна Гора, има голем број на инвазивни видови како Ailanthus altissima или ‘кисело дрво’, кое во Европа се користи исклучиво како украсно дрво и кое зафаќа голема површина. Ова растение се размножува од ластари и на тој начин зафаќа големи површини, а лачи и отров кој негативно делува на другите растенија и го спречува нивниот развој. Друга присутна е Amorpha fruticosa или ‘багрем’ која зафаќа огромни површини покрај Скадарското Езеро и во областа на Улцињ и се заканува да ги уништи автохтоните видови присутни на тој простор. Таму е присутен и Carassius carassius – крап крап или ‘кинез’ на Скадарското Езеро, кое зафаќа огромна површина на автохтони видови риби. Меѓу инсектите таму пред неколку години се појави и ‘азиската бубамара’ која го намали бројот на домашни видови бубамари. Меѓу опасните видови кои можат да бидат преносители на болести е и ‘тигрестиот комарец’ кој во Црна Гора е присутен веќе 15 години, а се верува и дека во наредниот период поради климатската криза и порастот на температурата, други видови тропски комарци ќе најдат соодветно место за размножување на нашата земја, а тие се носители на болести“, вели д-р Глигоровиќ.

„Црвениот сурлаш“ (познат и како црвен палмин сурлаш) се појави во Црна Гора во 2012 година и до 2016 година се прошири на целото црногорско крајбрежје. Уништени се илјадници палми, а штетата се мери во милиони. Научната заедница, граѓанските активисти и организации предупредуваат за глобалниот феномен на појава на инвазивни видови кои го загрозуваат опстанокот на животот каков што го знаеме денес. Сепак, како што предупредуваат експертите, проблемот не е доволно препознаен во пошироката општествена заедница, а недостасуваат и подобри механизми за контрола и регистрација на „штетниците“.

За неколку години илјадници палми на црногорското крајбрежје беа уништени од црвениот палмин сурлаш

Инвазивните видови денес напредуваат толку брзо и толку успешно токму поради тоа што ги користат пореметувањата предизвикани од човекот, заклучок со кој се согласија сите наши соговорници, кои се научни експерти во овие области.

Димитрије Радишиќ, доцент на Природно-математичкиот факултет во Нови Сад, вели дека во моментов сме сведоци на шестото масовно исчезнување на видовите во историјата на земјината топка.

„Имаше периоди кои се карактеризираа со масовни истребувања. По некои големи еколошки нарушувања, како што се големи настани за ладење, удари на метеори, излевање на базалт во Сибир и слично, се случи масовно истребување кога повеќето од познатите видови исчезнаа. Според стапките на истребување денес, од 1500 година, кога имаме релативно добри податоци за некои групи животни, видовите изумираат со стапки слични на масовното изумирање. Односно, губиме меѓу 100 и 1.000 видови годишно, што е меѓу 100 и 1.000 пати побрзо отколку што би било нормално“, предупредува Радишиќ.

Меѓу виновниците за сегашното масовно исчезнување на видовите, додава тој, се и инвазивните видови. Според неговите зборови, луѓето забележуваат дека инвазивните видови се проблем само кога предизвикуваат економска штета, но треба да се знае дека тие прават и суштински промени во екосистемот на Планетата.

„Навистина не знаеме какви ќе бидат последиците, бидејќи ја користиме биолошката разновидност. Растенијата создаваат кислород, ние јадеме биодиверзитет, освен тоа, голем дел од оние еколошки процеси кои ја прават нашата планета стабилна зависи од сложеноста на опкружувањето што постои. Инвазивните видови, сепак, сериозно го нарушуваат биодиверзитетот на Земјата“, предупредува Радишиќ.

Десетици нови инвазивни видови во Србија за 30 години

Од последната деценија на минатиот век до денес, во Србија и во Европа се забележани десетици инвазивни видови инсекти кои претходно не биле присутни, како што е бубачката од четинарски лист – која предизвикува оштетување на четинарите; меткалфа – предизвикува оштетување на тревни и дрвенести култивирани растенија и спонтана флора; азиска бубамара харлекин – ги потиснува домашните видови бубамари; шимширова светулка – предизвикува оштетување на украсните растенија, така што речиси сите грмушки од зеленика се уништени низ Србија, а во Македонија тоа може да биде дополнителен проблем, бидејќи има и див вид зеленика што расте во природата; азиска мушичка – предизвикува оштетување на бобинки, коскесто овошје, јаболка и грозје; доматен молец – кој ги напаѓа доматите, компирите, модриот патлиџан, тутунот; калифорниски тхиди – од кои страдаат пиперките, доматите, краставиците, грозјето; бубачка од зелен зеленчук – која ги оштетува градинарски и украсни култури; кафената мермерна дрвеница – предизвикува оштетување на земјоделските, растителни овошни култури, украсни растенија, азискиот тигрест комарец – кој е опасен за луѓето и за животните, носител на бројни вируси (денга, жолта треска, енцефалитис) и паразитски црви; јапонски комарец – кој е опасен за луѓето и животните и потенцијален вектор на бројни вируси.

Кафена мермерна и зелена дрвеница на плод од круша и на винова лоза (Фото извор: ПИС Нови Сад)

Меѓу инвазивните видови е и инсектот рудар од коњски костен, кој ги уништува дивите костени во градовите кои почнуваат да се сушат. Има и смрдливки, кои ги уништуваат земјоделските култури. Бубачката смрдливка е регистрирана на посевите со пиперки, домати, боранија, соја, пченка, како и на овошни насади – јаболка, круши и винова лоза. Штета предизвикуваат и ларвите и возрасните инсекти – го пробиваат растителното ткиво, ги цицаат растителните сокови, а на местата на боцкање се појавува промена на бојата на плодот, па таквите плодови ја губат својата пазарна вредност. Неодамна, исто така е утврдено присуство на инвазивни пчелни видови смола.

Најчесто внесувањето на инвазивни видови се случува ненамерно, но има и други примери. Интересно е, на пример, што азиската бубамара харлекин намерно била внесена во Европа во 1970-тите, најпрвин во Русија и Украина, со цел да се користи во биолошката борба против вошките во насадите. Потоа, од 1980 години, овој вид успешно се користел за контрола на вошките во пластеници и оранжерии во Франција, Белгија и Холандија, а од 1990 години во Италија и Шпанија, како и на плантажите со цитрусни овошја во Грција и Португалија. Но, неговото неконтролирано ширење на територијата на Европа е забележано од 2002 година, а во Србија за првпат е забележано во 2008 година, на Фрушка Гора.

Проблемот во Србија лежи во тоа што не се прави многу за превенција.

„Не сум сигурен дека има соодветен мониторинг, а инвазивните видови најчесто се снимаат случајно, преку извештаи од луѓе, теренска работа од луѓе на институти и факултети или во базите на податоци Биологер и Алцифрон“, вели Милош Поповиќ од Природно-математичкиот факултет во Ниш.

Во Македонија, заштитата на национално ниво се спроведува во три столба – правен, научен и преку спроведување на директни мерки за заштита.

Од правен аспект, во нашата земја постојат голем број закони во кои што се обработува оваа проблематика. Законот за заштита на природата, Законот за рибарство и аквакултура, потоа официјалните национални документи како што е Националната стратегија за биолошка разновидност. Меѓутоа проблемот е од она што всушност се спроведува на терен кои се директните мерки кои што се преземаат.

„Главниот проблем е отсуството на онлајн систем за следење на присуството, дистрибуцијата па и бројноста на интродуцираните и инвазивните видови во земјата. Исто така, ние немаме официјална база на податоци од тоа поле и потребно е да постои воедно и институција која што ажурирано ќе ги спроведува мерките, ќе ја следи состојбата со интродукцијата на видовите. Ако ме прашате за директните мерки за заштита, најважно од сè е да се воспостави сериозна и континуирана контрола на она што се внесува и изнесува од државата. Потребно е, исто така, доколку веќе не можеме да го спречиме внесувањето, потребно е да го ограничиме движењето на видот на што е можно помал простор и да се отежни неговата понатамошна дистрибуција, и евентуално, доколку е потребно, и комплетно искоренување на инвазивниот вид од новонаселениот хабитат“, вели професорката Цветковска Георгиевска.

Црна Гора има Закон за странски и туѓи инвазивни видови инсекти, но според Драган Рогановиќ, претставник на Агенцијата за заштита на животната средина, неопходно е да се зајакнат механизмите за да се спречи внесување на штетни видови и потоа да се контролира нивното присуство. поминува со што помало финансиско и негативно влијание врз животната средина и здравјето на граѓаните.

Според мислењето на експертите од Црна Гора, поради штетите кои веќе се претрпени, земјата мора да има своја „црна листа“ на инвазивни видови и строго да го контролира нивното присуство.

„Ние во Агенцијата имаме мониторинг на животната средина, кој меѓу другото вклучува и евиденција на инвазивни видови. Каде и да одиме на терен, ако случајно наидеме, го забележуваме, снимаме и мапираме. Сепак, посветеноста на инвазивните видови не е на значително ниво. Тоа треба да биде еден поширок проект кој би ги опфатил сите институции во Црна Гора, освен инсекти имаме и растенија, други животни и се останато што би барало ангажман на огромен број луѓе. Законот, исто така, го утврди, Законот за странски и странски инвазивни видови ги дефинира и правилата како да се спречи влез на инвазивни видови во Црна Гора. Меѓутоа, денес има интензивна комуникација меѓу државите, континентите и слично, така што има поголема можност за влез. Најпрво треба да се применат превентивни мерки, да се намали можноста за садење или некој друг материјал, за да се спречи потенцијално инвазивен вид да влезе во нашата земја. Друга работа е идентификација. Затоа, доколку влегла, мора да се легитимира. Третата работа е мониторингот, треба редовно да се врши мониторинг и конечно да се користат механизми за управување од ваков вид. Како што кажав, не се сите странски видови инвазивни, но доколку се внесени и се во некоја почетна фаза, тогаш треба да се следи неговото движење, односно што се случува со популацијата, дали мирува, дали расте и во која насока би се движел процесот на понатамошен развој на видот“, поттенцира Драган Рогановиќ од Агенцијата за заштита на животната средина во Црна Гора.

Но, и ЕУ не е имуна на овие штетници. Инвазивни видови се прикрадуваат и во земјите на ЕУ. Во однос на регулацијата, на ниво на Европската унија постои т.н. специјална Европска црна листа на инвазивни видови. Во неа се запишани 66 водни и копнени растенија, безрбетници, риби, влекачи и водоземци, птици и цицачи…Научниците се категорични дека сите се способни да напредуваат и да ги заменат локалните видови.

Но, оваа листа е направена за да ги охрабри државите од Европската унија да преземат акција против нив, па дури и да ги искоренат оние видови чие постојано присуство може да има штетни последици врз здравјето на луѓето.

Продолжува…

Ова содржна ја изработи Институтот за комуникациски студии.