Еден од највпечатливите сегменти на македонското геолошко наследство претставува кањонот на Градешка река, кој се наоѓа речиси на самиот југ од Македонија, во битолскиот дел на Мариово. Подрачјето во и околу кањонот изобилува со прекрасни пејсажи и несекојдневни микролокалитети кои фасцинираат со својата амбиентална убавина. Гледано од научен аспект, секоја карпа, секоја геоморфолошка форма, како и целиот предел околу кањонот претставуваат важен ресурс кој помага да се разбере долгото геолошко минато на подрачјето.

Геолошката и биолошката разноликост, несекојдневните пејзажи и недопрената и автентична природа се само дел од причините поради кои овој кањон во 1996 година од страна на Советот на општина Битола беше прогласен за споменик на природата. За жал, од тогаш па до денес, и покрај обврската според Законот за природа, кањонот на Градешка река не ја доби потребната ревалоризација и соодветен статус на заштитено подрачје.

Градешка река извира од високите предели на планината Козјак, која лежи онаму каде што се спојуваат Кожуф и Ниџе и всушност претставува еден вид северно отклонување на огромниот масив што го сочинуваат овие две наши најјужни планини. Некаде под границата со соседна Грција, на надморска висина помеѓу 1600 и 1850 метри, повеќе кладенци го градат изворишниот дел на реката. Од нив се формираат две поголеми теченија, Папратски поток и Копечка река, која под ридот Грамада го носи називот Урупска река. Овие два водотеци се спојуваат на надморска висина од 1600 метри и токму тоа место го означува почетокот на течението на Градешка река.

Во нејзиниот најгорен тек, Градешка река е позната под името Ковачица, а ги носи и називите Градешничка, Карлебашка, Камена или пак Старавинска Река. Се влива во Црна река, на надморска висина од 410 метри. Долга е 26 километри и има релативен пад од 45,8 %. Во горните 13 километри од течението, од нејзиното извориште па се до под селото Градешница, реката тече низ релативно прооден терен, низ доловите на планината Козјак. Во втората половина од нејзиното течение, од Старавина па до вливот во Црна, долината на Градешка река е од кањонски тип. Во Градешка се вливаат повеќе помали водотеци, а поголеми притоки ѝ се Бешишка река и реката Сатока, чие течение ја означува границата што ги дели планините Козјак и Ниџе.

Убавината на кањонот на Градешка река е впечатлива пред се гледано низ нејзиниот геолошки и геоморфолошки аспект. Фасцинантните камени громади, низови од фигури со животински облик, кањонот длабок стотина, двеста па и повеќе метри и сето тоа врежано во гранитни карпи создадени пред стотици милиони години и обликувани низ ерозивни процеси кои траат исто толку време, се оние елементи кои ја обликуваат фасцинантната слика на кањонот на Градешка река, на која денес се восхитуваме.

Поради остриот пад на реката и теренот околу неа, Градешка река е исклучително атрактивна за изградба на мини хидроцентрали. Проекти за вакви енергетски постројки постојат уште од седумдесетите години на минатиот век, како за Градешка – така и за нејзината притока Сатока, но за среќа до денес не се реализирани. Со законска заштита на кањонот, покрај другото, би се оневозможило, во беспоштедната трка по профит некој да си дозволи луксуз и да ја упропасти оваа македонска убавина. Со евентуалната пак изградба на хидроцентралата Чебрен, која е наш стратешки проект од областа на енергетиката, делот од кањонот кој гравитира кон вливот во Црна река би бил поплавен. Имајќи предвид дека со префизибилити студиите за проектот „Чебрен“ е предвидено котата на акумулацијата да биде на 565 метри надморска висина, тоа би значело дека нешто повеќе од четири километри од најдолниот тек на Градешка ќе биде потопен од акумулацијата која би завршувала на само еден километар под селото Зовиќ.

Непосредната околина на Градешка река, покрај со впечатливиот геолошки и биолошки диверзитет, изобилува и со значајни споменици од културно-историското наследство на Македонија. Помеѓу селата Градешница и Старавина, онаму каде што започнува кањонот на реката, се издигнува возвишение, кое покрај тоа што има интересната геоморфолошка форма е значајно и по тоа што на неговиот врв се наоѓа тврдината и археолошкото наоѓалиште Пешта, кое всушност претставува населба и некропола од доцноантичко и римско време, а во него се пронајдени и археолошки артефакти кои датираат уште од периодот помеѓу VII i V век п.н.е. Пешта одиграла многу значајна улога низ разните историски периоди како место на кое се засолнувало локалното население. За време на Првата светска тврдината била разрушена при многубројните воени дејства, а денес нејзините урнатини сведочат за бурното минато на овој крај.

Еден од симболите на овој дел од Мариово, но и на Градешка река е камениот мост во селото Зовиќ. Мостот се вбројува меѓу најубавите архитектонски творби во Мариово. Изграден е од камен, односно делкани и приделкани камени блокови. Има лачна форма и прилагоден е на конфигурацијата на теренот. Во долниот дел во непосредна близина на реката од страната на селото Зовиќ изградена е воденица, која населението ја користело за мелење на житарици. Воденицата е изградена од камен и била покриена со камени плочи, кои денес се заменети со лимен покрив.

Селото Градешница е првото село низ кое поминува Градешка река. Освен низ Градешница, реката поминува и низ атарите на уште две мариовски села, Старавина и Зовиќ. Со пописот од 1971 година во овие три села живееле 1.492 жители, а според пописот од 2002 година само 143, што е десет пати помалку. Од минатогодишниот попис во Државниот завод за статистика се уште ги сумираат резултатите и немаат податоци за селата поединечно. Но, впечаток е дека овој број е уште помал.

Едно од најживописните села во овој дел од Мариово е селото Зовиќ. Сместено на карпеста висорамнина веднаш над кањонот на Градешка река на надморска висина од 685 метри, селото плени со својата стара архитектура и амбиент. За жал денес голем број од куќите во Зовиќ се напуштени и под притисок на забот на времето разурнати. До седумдесетите години од минатиот век ова село броело преку 300 жители, но потоа, и покрај електрификацијата, водено од потребата за подобра животна егзистенција, голем дел од населението се раселило, а бројот на жители нагло почнал да опаѓа, за денес да изнесува не повеќе од дваесетина.

Во Зовиќ има и такви што се отселиле, но по сè изгледа не доволно далеку, што пак им овозможува повремено да бидат присутни во селото и својата фантазија да ја преточат во конкретна архитектонска инсталација, која на чудесен начин го разбива монотониот колорит на руралниот амбиент. Ваквите примери на интервенција во просторот се одличен сигнал дека пребрзата еманципација на дел од нашите сограѓани мора да биде пропратена со исто толку брза акција на државните институции во правец на прогласување на ваквите предели за заштитени подрачја, со што ќе се уредат правилата на однесување во нив.

Малкуте жители од овој дел од Мариово претежно се занимаваат со сточарство и земјоделство и со експлоатација на шумите. Овчарството е доминантна стопанска гранка, а од млекото се прави познатото мариовско сирење. Во помала мерка се одгледуваат крупни говеда и кози. На земјоделските површини најмногу се сее 'рж и пченица, а се произведуваат и градинарски култури, претежно за сопствена употреба.

Градешка река со нејзиниот кањон и непосредна околина недвосмислено претставува вредно богатство на Македонија. Гледано пред се од геолошки аспект, но и од аспект на природното и култорно-историско богатство кое е концентрирано на овој мал простор, залужува да се најде на листата на предели чија вредност ќе биде (ре)валоризирана и да добие соодветен статус на заштитено подрачје. За да на идните генерации им ја оставиме таква, убава и недопрена.