Климатските промени се закана за нови инвазивни видови
- Промената на климата и на интензивната интеракција на луѓето, на сите континенти, трговија со земјоделски производи, со какви било други производи, секогаш носи опасност дека може да пренесете некаков жив организам.
- Азискиот тигрест комарец, кој е на листата на 100 најопасни инвазивни видови организми, е еден од повпечатливите примери за ненамерно внесување на инвазивни видови поради човечкиот фактор.
- Домашната бубашваба или лебарка еволуирала заедно со луѓето и единственото природно живеалиште им е во згради, канцеларии, училишта или станови.
- Клучната еколошка последица од ширењето на инвазивните видови е намалувањето на сложеноста и различноста на екосистемите ширум светот.
Потопли лета, поблаги зими. Климатските промени ќе прават сѐ подобри услови за населување и размножување за видови кои досега не биле карактеристични за нашето поднебје.
„Ние tutta apsoluta ја споменуваме кога работиме со климатските промени, но сѐ уште не сме направиле сериозна анализа дали тоа е последица на климатските промени или пак само на трговските рути. Јас мислам дека таму се двете комбинации во игра, бидејќи се подобруваат и условите за нив кај нас, сега тоа може да живее кај нас“, вели професорот Ордан Чукалиев од Факултет за земјоделство и храна.
Веќе трета година како Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство, преку Фитосанитарната управа поддржува проект во кој што следи 20 карантински штетници. Професорката Станислава Ивановска од Факултетот за земјоделство и храна учествува во овој проект и вели дека секогаш може да се донесе уште нешто ново, но за овие карантински видови знаат дека се на територија на Европа или се од Северна Африка и претставуваат опасност за нас.
„Промената на климата и на интензивната интеракција на луѓето, на сите континенти, трговија со земјоделски производи, со какви било други производи, секогаш носи опасност дека секогаш може да пренесете некаков жив организам. Кога ќе дојдат нови видови од други реали на простирање, некои од нив се сметаат за инвазивни, значи можат да делуваат негативно на вашето стопанство и негативно да се одразат, да предизвикаат големи штети, да станат подоминантни од видовите кои што се тука. И во тоа име ние правиме истражувања дали некои од овие прогласени, да кажам, карантински штетни организми, кои што може да направат штета кај нас, се присутни“, вели професорката Ивановска.
Поради повисоките температури, во земјава сѐ почесто се забележуваат видови карактеристични за Турција или за Северна Америка. Сепак, инвазивните видови честопати се среќавале на нашата почва, а исто толку пати правеле пореметување и штети и на економијата.
„Многу често можат да дојдат нови видови. Во 2006 година, од Јужна Америка дојде една пеперутка која што денеска е сериозен штетник во оранжериите во Македонија, tutta apsoluta. Потоа од Кина дојде стеницата haliomorfa halis, која што пред две години беше причина да го забранат нашиот извоз на храна во Руската Федерација. Во изминативе десет години има десетина видови инсекти што се дојдени на наша територија. Тоа е нормално во услови кога имаме движење на луѓето и кога условите во кои што тие ќе дојдат ќе им бидат благопријатни за развој. Се качуваат видови кои што биле карактеристични за по јужните предели. Како се стоплуваат зимите кај нас, сѐ поголема е можноста да дојдат и да се населат. Не е важно само дека ќе дојдат, важно е и дека понатаму ќе се етаблираат во нашата средина, тоа значи дека ќе почнат да се размножуваат. Може да дојдат видови, многу често се случува да дојдат со разни земјоделски производи, но ако не наидат на погодни услови за живот, ќе угине таа популација и толку“, објаснува Ивановска.
И соседна Србија памети големи штети од инвазивните видови
Ширењето на организмите е еден од најважните услови што овозможил развој на живот на земјата и богата биолошка разновидност (биодиверзитет). Овој природен процес е регулиран со постоењето на биогеографски бариери кои ја ограничуваат дистрибуцијата на организмите на одредени области. Ако еден вид ги надмине биогеографските бариери, тој може да освои и да се шири во нови области надвор од опсегот на неговото потекло и природна дистрибуција.
„Човечката активност, без разлика дали е намерна или ненамерна, сè повеќе промовира појава на нови, внесени видови во една област. Во текот на последните 500 години, од освојувањето на новиот свет (Америка, Австралија) до денес, поради глобализацијата, интензивната трговија и сообраќајот, илјадници видови се рашириле надвор од нивната област на потекло“, вели Александра Игњатовиќ Ќупина, редовна професорка на Земјоделскиот факултет во Нови Сад, од катедрата за фитомедицина и заштита на животната средина.
Таа го посочува примерот наречен Дудовачка пеперутка (Hyphantria cunea), чии гасеници во минатиот век направиле огромни штети на листопадни дрвја, овошни дрвја, винова лоза, луцерка и детелина. Оваа пеперутка потекнува од американскиот континент, а за првпат е откриена во Европа во Унгарија во 1940 година и во Србија во 1948 година. Сè уште се смета за широко распространет припитомен вид во поголемиот дел од Европа, вклучувајќи ја и Србија.
Појавата на инвазивни видови во Европа особено се засили од деведесеттите години на минатиот век, со натамошно загрижувачки растечка тенденција. Игњатовиќ Ќупина наведува дека првата мошне значајна појава на инвазивен вид во Србија е поврзана со пченкарната буба (Diabrotica virgifera), која потекнува од американскиот континент, а која првпат е забележана во Европа во 1992 година во Србија, кај Сурчин во Срем кога целосно се уништени посевите на пченка, особено во делови од јужен Банат. Во следните неколку години, видот прогресивно се шири, покривајќи ги прво, соседните земји, а денес е населен и распространет во повеќето земји од Западна и Југоисточна Европа.
Патот на азискиот комарец
Александра Игњатовиќ Ќупина го наведува азискиот тигрест комарец како еден од повпечатливите примери за ненамерно внесување на инвазивни видови поради човечкиот фактор. Овој тип на комарци е на листата на 100 најопасни инвазивни видови организми воопшто (вклучувајќи растенија и животни) објавена од Меѓународната унија за зачувување на природата (IUCN) во 2000 година.
Азискиот тигрест комарец е роден во Југоисточна Азија, каде што успева во шуплините на дрвјата што ја задржуваат водата по честите врнежи. За разлика од европските видови комарци, тој е активен во текот на денот, агресивно гризе дури и при многу високи летни температури. Покрај тоа што ги вознемирува луѓето и животните, овој вид е исклучително опасен затоа што пренесува опасни патогени: вируси кои предизвикуваат денга хеморагична треска, чикунгуња, жолта треска и е потенцијален пренесувач на дваесетина други вируси, од кои некои предизвикуваат енцефалитис. Носител е и на некои паразитски црви.
Азискиот тигрест комарец е забележан во Европа за прв пат во Албанија во 1979 година, но потоа не се проширил понатаму, веројатно поради политичката изолација на Албанија, поради што немало патувања или економска размена со други европски земји. Десетина години подоцна, поточно во 1990 година, овој вид е евидентиран во Италија, при што е утврдено дека е воведен со трговијата со половни автомобилски гуми, кои биле увезени од Азија. Автомобилските гуми по изглед се многу слични со природните развојни живеалишта, и ако во нив се чува макар и мала количина на вода 7 до 10 дена, тоа ќе биде доволно за да се осигура дека возрасните се развиваат и излегуваат. После тоа, азискиот тигрест комарец многу брзо почнал да се шири во другите делови на Италија, како и во соседните земји, а потоа и понатаму во Централна Европа.
„Очекувајќи дека овој комарец брзо ќе се насели во нашата земја (тогашна Србија и Црна Гора), за рано да се открие неговото присуство, заедно со мојот колега Игор Пајовиќ од Биотехничкиот факултет на Универзитетот во Црна Гора, јас и професорот Душан Петриќ почнавме прво да го следиме во Црна Гора Гори, летото 2001 година. По тој повод, прегледавме стотина половни автомобилски гуми во неколку магацини во Подгорица, а во еден од нив, каде сопственикот на објектот ги полеваше гумите од страв дека спонтано ќе согорат поради високите температури, најдовме ларви од тигрести комарци. Ова беше прво откритие на овој инвазивен вид на Балканот. Во текот на следните неколку години, видот се раширил и стигнал до Србија“, вели Александра Игњатовиќ Ќупина.
Таа додава дека во годините што следеле со мониторинг утврдиле дека азискиот тигрест комарец забрзано се шири на територијата на Војводина, а денес овој вид е присутен и во Белград во бројни градови на Србија.
„За среќа, досега во Србија нема случаи на пренесување и заболување од болести предизвикани од патогени кои можат да се пренесат од воведените инвазивни видови комарци во нашата земја, но дефинитивно треба да продолжиме внимателно да ја следиме состојбата на земја“, посочува нашата соговорничка.
Таа предупредува дека сериозен проблем со инвазивните видови комарци (досега во Европа се евидентирани шест видови) е фактот што конвенционалните мерки за борба против комарците кои вообичаено се применуваат не даваат задоволителни резултати, особено кога станува збор за азискиот тигрест комарец. Причините се сложени, но една од најважните е фактот што тигрестиот комарец претпочита урбани средини, каде што наоѓа многу погодни места за развој: шахти, буриња за дожд, канти за полевање, остатоци од вода во саксии, вазни со цвеќиња на гробишта, затнати олуци и сите фрлени предмети што задржуваат вода. И систематски организиран третман на такви места е практично невозможен.
Но, додава таа, постои понов пристап за контрола на инвазивните видови комарци во Европа и светот, а тоа е примена на техниката на стерилни инсекти (SIT). Женките од азискиот тигрест комарец се парат само еднаш во животот, а ако се пареле со стерилен мажјак, нема да дадат потомство во текот на нивниот живот, бидејќи ќе снесат само стерилни јајца. Машките стерилни комарци се парат со повеќе женки, што ја зголемува нивната ефикасност, а популацијата на комарци постепено се намалува во третираната област.
Бубашвабата не е од Германија
Димитрије Радишиќ, доцент на Природно-математичкиот факултет во Нови Сад, дава интересен пример и вели дека – нам добро познато – домашната бубашваба или лебарка (Blattella germanica) еволуирала заедно со луѓето и единственото природно живеалиште им е во згради, канцеларии, училишта или станови. Денешниот најраспространет тип на бубашваби е именуван по примероци кои биле собрани и проучувани во тогашна Германија околу 1.700 година, но тој инсект не потекнува од оваа област и неговото единствено природно живеалиште се градбите изградени од луѓе.
„Германската“ лебарка еволуирала од близок роднина – азиската бубашваба која живее во природа пред околу 2.100 години, а низ вековите се шири низ светот за време на освојувачки војни и преку глобалната трговија. За време на својата куса еволуција, лебарката стана отпорна на речиси сите видови инсектициди. Овие инсекти, сепак, претставуваат голем здравствен проблем на глобално ниво, бидејќи ја контаминираат храната, пренесуваат бројни болести и, како што е утврдено, можат да бидат причина за астма и опасни алергии. Но, каснувањето од бубашваба е безболно и не е толку опасно, бидејќи не ја пробива човечката кожа, може да предизвика оток и алергиска реакција, а понекогаш и посериозна инфекција бидејќи овие инсекти се мршојадци, предупредува Радишиќ.
Сè на сè, вели Радишиќ, клучната еколошка последица од ширењето на инвазивните видови е намалувањето на сложеноста и различноста на екосистемите ширум светот.
„Инвазивните видови доведуваат до униформност на екосистемите ширум светот, бидејќи мал број на приспособливи видови освојуваат големи области и ги потиснуваат различните видови и нивните интеракции кои биле изградени во текот на милиони години. Поради инвазивните видови, екосистемите низ целата планета се сè повеќе слични едни на други, што ги прави ранливи. На пример, способноста на екосистемот да реагира на драстични работи, како што се климатските промени што се случуваат во моментов, се намалува“, заклучува Радишиќ.
Дали пристапувањето во ЕУ ќе бара и поголема контрола на инвазивните видови?
Црногорскиот ентомолог од Агенцијата за заштита на животната средина, Драган Рогановиќ, вели дека, што се однесува до усогласување на домашното со европското законодавство, неговата земја веќе го усвоила европскиот закон.
„Тие треба да се зајакнат. Ние го усвоивме законот. Донесени се правилници, бели и црни листи. Белите генерално не предизвикуваат загриженост, тие се претежно странски видови и црната листа е таа што предизвикува конфузија и кои видови можеби не се увезуваат, а доколку, на пример, биле потребни за некои научно-истражувачки цели, би била комисија формирана за да одлучи дали тоа е можно. Значи во таа смисла има одредени чекори, одредени институции и истражувачи кои се занимаваат со тоа, во секој случај обрнуваат внимание доколку идентификуваат инвазивен вид. Но, јас велам, тоа треба да биде некаков чадор проект, на државно ниво, во кој сите институции и поединци кои се занимаваат со ова ќе придонесат за добро да се менаџираат овие видови. Тешко е да се заврши искоренувањето на еден вид кој го населил просторот, но ако имате добро менаџирање, управување, ако е под контрола, тогаш можете да ги планирате сите активности поврзани со тој вид“, објаснува Рогановиќ.
Рогановиќ потенцира дека на црната листа има голем број видови на загриженост во Европската унија. Видовите од тој список биле пренесени во Црна Гора. Сега земјата треба, во согласност со своите проблеми, кои инвазивни видови предизвикуваат најголеми последици, да направи своја листа на инвазивни видови кои предизвикуваат значителна штета.
„Во различни земји на проблемот со инвазивните видови се пристапува на различни начини, а има различни видови на контрола, од растенија конкретно физичко отстранување, потоа хемиска контрола, односно бришење прашина, до биолошка контрола на внесување на видови кои се хранат со нив. Но, тие ситуации на зачувување и отстранување на тие видови мора да се следат научно и професионално и тие активности за зачувување мора да се спроведат за да не се уништи или оштети екосистемот. Поради оваа причина, неопходно е и следење и следење на тие видови, потоа постепено отстранување во одредена фаза, на пример ‘багрем’, тоа се прави со мелење на тоа растение со специјални додатоци, потоа косење и потоа напасување на добитокот во тие области. за да се спречи понатамошно ширење“, објаснува тој.
Македонија сѐ уште нема изготвени национални листи на инвазивни видови. Во моментов Министерството за животна средина и просторно планирање има тековен проект „Ревизија и дополна на правилник за листите на строго заштитени и заштитени диви видови растенија, габи и животни и изработка на листа на инавзивни видови“. При изработка на листа на инвазивни видови застапени во нашата земја, ќе се аналзиа ЕУ Регулатива за инвазивни туѓи видови (Регулатива (ЕУ) 1143/2014), како и трите ажурирања на списокот инвазивни туѓи видови на Евроспка Унијата која стапи на сила на 2 август 2022 година. По завршување на проектот, како и измена на националната легислатива за природа ќе овозможи право да се утврдуваат практични мерки и управување со инвазивните видови во нашата земја.
Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.
Новинари: Катерина Топалова Дејановска, Ангела Рајчевска, Динко Грухоњиќ (Autonomija, Србија), Александра Мудреша Крачковиќ (Vijesti, Црна Гора)
Сниматели: Иван Поповиќ, Слаѓан Фатиќ, Слаѓан Милошевски
Монтажа: Ристо Душковски, Фани Гошевска Живковиќ, Мајда Бошњак Атанасовска
Фотографии: Наке Батев, Слаѓан Милошевски, PIS
Поврзани стории
Регионот само ги набљудува инвазивните видови што прават сериозни штети