
Незаштитено скулпторство на природата во Македонија
Ерозијата како геолошки процес, но и како процес кој во голема мера е поттикнат или забрзан од влијанието на човекот, во својата основа претставува појава која остава воглавно негативни последици врз природата. Уништувањето на пејзажите, губењето на плодна почва, таложењето на седименти во реките и езерата, нарушувањето на екосистемите и биодиверзитетот или пак појавата на опасни свлечишта, се само дел од причините заради кои во светот се применуваат мерки за спречување или намалување на ерозијата.
Но, ерозијата во одредени случаи предизвикува и позитивни последици, како што се, на пример, создавањето нови природни пејзажи, воспоставување нови екосистеми, откривање нови релјефни форми итн. На пример, најубавите речни долини, клисури и кањони настанале низ процеси на ерозија која траела милиони години, откривањето на многу прекрасни карпести врвови на планините се исто така последица на овој процес, но, и создавањето на плодно земјиште покрај некои големи реки, како на пример крај реката Нил во африканската пустина Сахара, што, меѓу другото, е последица и на таложење плоден супстрат создаден низ процеси на ерозија.
Македонија, поради геолошките, климатските и антрополошките фактори, спаѓа меѓу земјите кои се изразито подложни на оваа појава. Со годишна стапка од околу 680 кубни метри еродиран материјал на квадратен километар или околу 0,7 милиметри почвен слој, нашата држава е меѓу земјите кои се најподложни на ерозија во Европа, со слични последици како и оние ширум светот. Меѓу низата негативни последици и кај нас процесите на ерозија создале и некои уникатни геолошки и релјефни форми, кои со својата атрактивност се издвојуваат од околниот амбиент. Меѓу таквите форми спаѓаат и меловите во реоните Малеш и Пијанец или поточно во близина на пехчевското село Црник, делчевското село Нов Истевник и беровското Смојмирово.
Тие се создадени низ интеракцијата на ветерот, водата и времето, при што секој од нив, со својата амбиентална впечатливост, потсетува на способноста на природата да создаде уникатни форми кои се природен пандан на вајарството и ликовната уметност.
Во светската наука не постои посебен израз за меловите, туку тие се опфатени со заедничкиот назив „бедленд“ (badland) што во превод значи „лоша земја“, а како термин се однесува на предели со претежно сув терен на кои помеките седиментни карпи и почвите богати со глина се интензивно еродирани.
Вакви и слични локалитети, каде што во приближно исти услови природата создала впечатлив амбиент кој фасцинира со своите пејзажни карактеристики, во светот се сметаат за значајно геолошко наследство и често се заштитени со закон. Кај нас, кога се во прашање меловите, допрва претстои работа на тоа поле…
01/12
Меловите претставуваат геоморфолошки форми со јасно дефинирани стрмни падини на кои е изразен процес на ерозија. Тие се одликуваат со карактеристична амфитеатрална форма, која на врвот е најширока, а кон дното се стеснува, така што имаат облик на пресечена инка.
02/12
Во малешевско – пијанечкиот регион, односно на просторот на Беровската и Делчевската Котлина, постојат околу четириесетина вакви појави. Тие главно се концентрирани на ридовите во околината на пехчевското село Црник, во близина на делчевското село Нов Истевник, како и кај беровското село Смојмирово.
03/12
Големината на меловите во малешевско – пијанечкиот регион варира и може да се движи и до околу 300 метри во пречник, мерено на нивните највисоки делови и до околу 80 метри височина, што на овие појави им дава импресивен изглед. Меловите со вакви димензии се наоѓаат на околу еден километар југоисточно од пехчевското село Црник.
04/12
На падините на меловите често пати можат да се забележат вдлабнатини во форма на бразди, долови и ендеци од една страна, но и испакнати форми во облик на земјени пирамиди и најразлични скулптури, од друга страна.
05/12
Карактеристично за меловите е тоа што долж нивната вертикала може да се забележат хоризонтални слоеви со различен колорит, кој варира во повеќе нијанси на сива, жолта, црвеникава или кафеава боја. Ова се должи на различниот состав на седиментните карпи од кои се изградени меловите.
06/12
Меловите се формирале низ претерана, вековна, главно дождовна ерозија на оголени и слабо отпорни седиментни слоеви – песоци, песочници и глини. Во тој процес, своја улога имал и човекот, кој во минатото уништил добар дел од природната вегетација на овој простор.
07/12
Особено интересна појава постои на локалитетот Кукуље кај селото Нов Истевник, каде на импозантен ерозивен отсек длабок шеесетина метри, во должина од околу 200 метри се создале педесетина земјени пирамиди и останати форми со височина до 15 метри.
08/12
Дел од овие форми се сосема одвоени и наликуваат на човечки фигури – скаменети кукли, па оттука потекнува и името на локалитетот. Други пак, се поврзани во вид на природни бедеми, куполи или наликуваат на тврдини.
09/12
Иако според својата форма потсетуваат на куклиците во кратовско или на камените цуцки кај селото Конопиште, всушност, според литолошкиот состав и начинот на нивно настанување се работи за две различни појави, при што кукуљето кај Нов Истевник е создадено во неогени песоци, покриени на врвот со поотпорен песочник или глинест слој, додека куклиците и цуцките во кратовско и кај Конопиште се изградени низ еден многу побавен процес во вулкански бречи и туфови, а се покриени со андезитски камен.
10/12
Терминот „лоша земја“, кој во литературата првпат се спомнува во средината на 19 век, асоцира на предели кои се во голема мера уништени од ерозија и кои всушност се сметаат за економски изгубени подрачја, затоа што немаат никаква стопанска вредност. Но, во одредени случаи во ваквите предели природата создала впечатлив амбиент кој поради своите карактеристики се смета за важно геолошко наследство и не е редок случај како такви да бидат заштитени.
11/12
Меловите во малешевско – пијанечкиот регион, покрај тоа што можат да бидат интересни како туристичка атракција, имаат и свое значење за науката, бидејќи можат да дадат важни информации за геолошката историја на подрачјето, за присуството на древни водени басени, за палеоклиматските услови и екосистемите од периодот на нивното формирање, за локалните тектонски активности, или пак за динамиката на ерозивните процеси. Од тој аспект, може да се каже дека постојат доволно причини овие локалитети да добијат своја соодветна заштита со одреден степен од IUCN категоризацијата.
12/12
Дека е потребен многу посериозен пристап кон заштитата на овие подрачја упатува и фактот дека во пожарите во 2021 година, во околината на селото Нов Истевник исчезнаа огромни шумски пространства меѓу кои и боровата шума веднаш над локалитетот Кукуље, што отвори фронт за многу поинтензивен процес на ерозија и уништување на ова наше геолошко наследство. Треба ли некоја поголема причина од ова, за да го ставиме прстот на чело?
Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.
Текст и фото: Дарко Андоновски
ИЗВОРИ:
BADLANDS AND EARTH PYRAMIDS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA – Ivica Milevski, Blagoja Markoski, Svemir Gorin, Olgica Dimitrovska, Biljana Apostolovska Tosevska
Geomorphological Heritage and Geoconservaton in the Republic of Macedonia – Ivica Milevski, Marjan Temovski
SOME ASPECTS OF HUMAN INPACT ON THE LANDSCAPE IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA – Ivica MILEVSKI
Физичка географија на Република Македонија – Physical geography of the Republic of Macedonia – Ivica Milevski
https://www.britannica.com/science/badland
Брошура – Пијанец и Малеш пат кон убавина и здравје