• Балканот станува главна цел за странски инвеститори кои, под маската на зелена транзиција, бараат литиум, бакар и злато.
• Македонија, Србија, БиХ и Црна Гора се под растечки притисок – со ветувања за економски развој, но и со алармантни последици: протести, уништени предели, загадување, и губење на контрола над природното богатство.
• Во повеќето земји нема јасни листи на критични суровини, модерна регулатива или функционални геолошки системи, но и слаба реалната контрола и транспарентност.
• Без долгорочна стратегија, силна институционална рамка и јавна отчетност, постои реална опасност Балканот да остане само извор на суровини за туѓи потреби – со последици што ги плаќаат граѓаните, природата и идните генерации.

Американски долари за украински минерали. Историскиот фонд што ја менува геополитиката и ја приближува војната кон крај. На почетокот на мај годинава, Американскиот државен секретар Марко Рубио оцени дека потпишувањето на договорот со Украина за основање на американско-украинскиот инвестициски фонд за обнова е чекор кон ставање крај на војната иницирана од Русија.

Но, додека САД влегуваат во партнерства за пристап до украинските минерали под знамето на обнова и мир, едно тивко, но моќно ривалство се одвива и многу поблиску до нас – на Балканот. Во сенка на геополитичките тектонски поместувања, рудното богатство на регионот – литиумот, бакарот, златото – станува нова цел на странски интереси, притоа отворајќи опасни пукнатини помеѓу ветувањата за економски напредок и реалноста на еколошко уништување, социјални тензии и борба за контрола.
Балканот полека се претвора во следното бојно поле – не со оружје, туку со договори, концесии и копачи. А прашањето што останува е: Дали и тука минералите ќе донесат мир или ќе поткопаат се што ни останало?

Новата геополитичка шаховска табла

Во Србија, Македонија, Босна и Херцеговина и Црна Гора, земји богати со минерални суровини, се случува „бум“ од истражувања и експлоатација, поттикнат од странски инвестиции, најчесто под мотото на „зелена транзиција“.

Но, што се крие зад инвестициите и кој ќе ја плати цената?

Во јуни 2024 година, Македонија доби ново министерство – Министерството за енергетика, рударство и минерални суровини, со Сања Божиновска како прва министерка на оваа позиција. Создавањето на оваа институција сигнализира нов пристап на државата кон една од најконтроверзните, но и најперспективни индустрии – рударството.

Паралелно, академици од МАНУ предводени од академик Блажо Боев и д-р Александар Дединец во февруари годинава ја презентираа Предлог-стратегијата за геолошки истражувања и одржливо искористување на минералните суровини за периодот 2025-2045. Документот е во завршна фаза и наскоро ќе биде ставен на јавна расправа.

Академици од МАНУ предводени од академик Блажо Боев и д-р Александар Дединец во февруари годинава ја презентираа Предлог-стратегијата за геолошки истражувања и одржливо искористување на минералните суровини за периодот 2025-2045 (Извор МЕРМС)

Но, што значи тоа за граѓаните, екосистемот и за македонската економија?

Македонија – голем потенцијал но и неизвесност

„Македонија има солидна суровинска база“, вели деканот на Факултет за природни и технички науки, проф. д-р Ѓорги Димов. Според него, државата располага со значајни резерви на јаглен, бакар, манган, антимон, хром и дури можеби и ретки минерали кои се клучни за т.н. зелена транзиција.

Но, посебен интерес во последните години предизвикува литиумот. Димов предупредува дека Македонија не вршела сериозни истражувања на литиумските појави цели 30-40 години. „Сега се интересни, сега се истражуваат“, посочува тој.

Покрај тоа, Македонија може да биде важен играч и во производството на бакар – метал кој е основа за електрични возила, енергетски мрежи и моторна електроника. Локациите како Боров Дол, Иловица, Штука и Плавица кријат стотици милиони тони резерви.

„Имаме бакар во резерви што се изразуваат во стотици милиони тони. Тоа не се само двата активни рудници на Боров Дол, бакар имаме огромна количина во Штука, Иловица, имаме голема количина меѓу Кратово и Пробиштип во Плавица, тоа е критичен метал без кој што не можеме да имаме зелена транзиција, електромобили и електромотори. Потоа имаме огромни наоѓалишта кои се во друг некој ред, десетици тони на манган во Стогово во Западна Македонија кој што е многу баран критичен минерал за производство на батерии за легирање на железо. Имаме голем потенцијал на специјални видови на челик, порано сме имале лежишта. Имаме три рудника на антимон, милион тони антимонска руда која што исто така може да биде во функција на македонската економија. Имаме наоѓалиште на хром, коишто некогаш биле користени, сега не се користени, во сите пегматити и гранитоидни комплекси низ државата, но за сите нив треба време да ги истражиме, точно да ги лоцираме, детално геолошки да ги истражиме за да знаеме со какви количини располагаме“, вели професорот Ѓорѓи Димов.

Професорот Стафилов, кој целиот професионален живот го посветил на истражување на почвите, во изданието „Геохемиски атлас на Република Македонија“ што го работел заедно со неговиот колега Роберт Шајн од Геолошкиот завод на Словенија, во самиот вовед истакнува:

„Меѓу сите хемиски загадувачки супстанци, елементите во траги се од посебно еколошко, биолошко и здравствено значење. Производството на енергија и потрошувачката на природните ресурси се главен извор на елементи во траги како загадувачки супстанци“.

Ова не е ништо ново, но е темел за многубројните протести на граѓаните и невладините организации на повеќе локации низ земјава, каде што е обележан добар предел за копање.

Најавите за отворање рудници беа повод за повеќе граѓански протести

„Рудникот на смртта Иловица-Штука е зло кое мора да биде запрено и тука сите сме на јасно освен оние што имаат намера да профитираат врз маката на сите жители во југоисточна Македонија“,се вели во повикот од Здрава котлина и Еко-долина објавен во јули 2023 година.

Европа има план – но ние доцниме

Европската Унија веќе ги дефинираше 30-те критични минерали, меѓу кои и литиумот и бакарот. Со новиот правен акт, ЕУ го скратува времето за издавање дозволи за експлоатација и реупотреба на минерали. И покрај тоа, реалната експлоатација доцни, вели  проф. Д-р Ѓорги Димов. Тој додава дека во Украина, на пример, дури сега се подготвуваат рудници за литиум, но тие нема да бидат функционални уште неколку години.

„Тоа значи дека и Македонија, ако сака да се позиционира како извор на критични минерали, мора брзо, но одговорно, да го дефинира својот став: дали ќе биде рударска дестинација или ќе се ориентира кон алтернативен развој“, потенцира Димов.

Српска приказна: Руда под челикот на протестите

Од Војводинската рамнина на север, преку Динарските Алпи, сè до Вардарската зона и српско-македонскиот масив, Србија е богата со различни минерални суровини – јаглен, бакар, никел, злато, па дури и бор и литиум, чија потенцијална експлоатација со години предизвикува бројни протести низ земјата.

Во Србија има повеќе од 550 експлоатациони полиња, иако рударските активности не се вршат на сите, туку на нешто повеќе од 300. На сите овие полиња може да се најдат повеќе од 50 различни руди. Повеќето од нив се на истокот на земјата, а доминираат бакар и злато.

Поточно, најголеми наоѓалишта има на подрачјето на Бор и на реката Бор. Веројатно најпознат е рударско-топилниот басен на Бор, кој е најголемиот производител на бакар во земјава. Овде преработениот бакар се ископува во Бор и Мајданпек.

Златото и бакарот се експлоатираат и во наоѓалиштето Чукару Пеки, каде копа кинеската компанија „Зиџин мајнинг“. Инаку, во Србија има вкупно околу 700 тони злато во различни видови руди. По неговата преработка во шипки, експертите сметаат дека може да се добијат меѓу 300 и 350 тони.

Но, соседна Србија веќе ги чувствува последиците од рударската експанзија. Најголем интерес предизвика проектот „Јадар“ на Рио Тинто – рудник за литиум и бор во долината на реката Јадар. Иако Србија потпиша меморандум за стратешко партнерство со ЕУ за одржливи суровини, проектот наиде на жесток отпор од граѓани, научниците и еколошките организации.

Според студиите, 800 хектари земја би биле уништени, а ризикот за водоснабдување, животната средина и здравјето на 2,5 милиони луѓе е огромен.

Кој ја контролира рудата?

Српските рудници сè повеќе се под контрола на странски компании. Најголемиот производител на бакар – рударско-топилниот басен Бор – е во сопственост на кинескиот „Зиџин“. Иако Србија има злато, мора да го купува назад од странски компании.

„Зиџин“, „Минекo“, „Рио Тинто“ – странските инвестиции носат технологија и пари, но и ја отуѓуваат контролата врз стратешки ресурси.

Дополнително, експертите критикуваат дека рударските компании плаќаат ниска минерална рента – само 3% за јаглен, 5% за литиум – што остава скромни придобивки за државниот буџет.

Според официјалните податоци на Министерството за рударство и енергетика, за првите седум месеци од 2024 година, државата собрала околу 15 милијарди динари (127 милиони евра) врз основа на закупнини во рударството.

Најзначајна компанија во однос на рударството во Србија е кинеската „Зиџин Мајнинг“. Од 2018 година оваа компанија има мнозински удел во Рударско-топилниот басен Бор, кој е единствениот што експлоатира злато во Србија. Тоа практично значи дека Србија мора да купува злато од кинеска компанија, иако има свои руди.

Другите рудници за метал, каде што се експлоатираат првенствено олово и цинк, се во сопственост на приватни компании – Грот Врање, Контанко, Концерн Фармаком М.Б. во стечај, но и британскиот Mineco.

Единствено барање на протестот е прекин на проектот „Јадар“.

„Рио Тинто “го достави проектот „Јадар“ на конкурсот за стратешки проекти на Европската унија. Сепак, ЕУ се уште не одлучила дали овој проект ќе биде ставен на листата на стратешки.

ЕУ и Србија, исто така, потпишаа Меморандум за разбирање во јули 2024 година за воспоставување стратешко партнерство фокусирано на одржливи суровини, синџири на вредност на батерии и електрични возила. Ова партнерство има за цел да ги зајакне капацитетите за рударство и преработка на Србија, особено во однос на литиумот.

Сепак, Европската комисија неодамна објасни дека потпишаниот Меморандум не е правно обврзувачки.

Рударство што чини живот

Кога станува збор за рударството и неговите последици во Србија, во последните години речиси и да нема човек кој прво не помисли на литиум.

Имено, експертите од областа на хемијата, геологијата и екологијата веќе подолго време предупредуваат на штетните последици од ископувањето на литиум. Осум српски научници, универзитетски професори, предупредија минатата година во голема студија дека потенцијалното ископување на литиум ќе остави без работа илјадници луѓе кои се потпираат на земјоделството и дека повеќе од 800 хектари земја ќе бидат уништени на самиот почеток на реализацијата на проектот.

Исто така, рударството може да го загрози снабдувањето со вода за дури 2,5 милиони луѓе, а големото внесување на штетни материи може да предизвика сериозни болести на мозокот, црниот дроб, бубрезите и желудникот. Овие болести, во некои случаи, може да бидат фатални.

Професорот на Шумарскиот факултет во Белград, д-р Ратко Ристиќ, објаснува дека професијата во моментов не го знае начинот на кој може да се ископува литиум без да се остават катастрофални последици за животната средина. Пред сè, овој проект годишно би произведувал 1,2 милиони тони отпад, кој би содржи многу високи концентрации на арсен и бор. Речиси 553 хектари земјиште би било покриено со депонии. Тие депонии тогаш би ја загадиле водата.

„Тие депонии би биле извор на загадувачи кои би можеле да ги загадуваат локалните подземни води, односно во долината Јадар, но би биле можен извор на загадување и за низводните делови на Дрина. тогаш водоснабдувањето на Шабац, а особено вредните резерви, би биле загрозени потенцијалните резерви на вода во областа Богатиќ, кои се проценуваат на дури 19.500 литри во секунда“, вели Ристиќ и нагласува дека живиот свет би бил загрозен доколку се реализира проектот Јадар.

Нашиот соговорник ги потенцира социјалните последици од овој проект, но и фактот дека на овој простор има бројни споменици од историско значење за Србија.

„Имаме уште еден важен момент – тоа се социјалните влијанија врз локалното население, во смисла на раселување, во смисла на потенцијално загадување на воздухот, водата и почвата, загрозување на традиционалното земјоделство и она што многумина го занемаруваат, а тоа е фактот дека областа каде што е планиран рудникот е сцена на големи битки од Првата светска војна. 3.000 Срби стрелани во Втората светска војна“, вели Ристиќ и додава дека во близина на овој крај е Тршиќ, родното место на Вук Стефановиќ Караџиќ, реформаторот на српскиот јазик.

Но, не треба да се заборави дека во Србија се минираат и други материјали.

Рударскиот град Бор се карактеризира со огромно индустриско загадување, бидејќи во самиот град и неговата околина има погони за топење руда. Во пилот-студија за проценка на изложеноста на индустриско загадување е наведено дека постои поголем ризик од смртност во Бор кај речиси сите возрасни групи, и мажи и жени.

Поголем ризик од смртност кај двата пола е регистриран за сите болести (дијабетес мелитус, заболувања на циркулаторниот систем, болести на респираторниот систем, како и вродени деформации, малформации и хромозомски аберации).

„За сите малигни тумори, освен за туморите на кожата, постои значително поголем ризик од болест и кај мажите и кај жените во Бор. Оваа шема е забележана на специфични локации на рак, вклучително и рак на дебелото црево и ректумот, панкреасот, бубрезите, мочниот меур, тироидната жлезда, Хочкин и не-Хочкинов лимфом, леукемија и мезот со поголем ризик. и мажи и жени“, се наведува во изданието на Институтот за јавно здравје. „Д-р Милан Јовановиќ“.

Милош Петровиќ, кој стои зад Инстаграм-профилот „Досие природа“, е еден од бројните сведоци на потенцијалните катастрофи што може да ги предизвикаат рударските проекти доколку не се спроведат соодветно.

Конкретно, станува збор за проект за ископување злато на подрачјето Хомоље.

„Станува збор за рударски проект на една канадска компанија, моментално се работи за истражни активности на Хомоље и целиот тој крај – подрачје помеѓу Бор и Жагубица, Црни Врв, инаку веднаш до Националниот парк Јужни Кучај-Белјаница, кој е и најслабо населен простор во Србија, а со тоа и простор со бројни заштитени видови – има мечка, рис, волк. Тоа е едно од ретките места во Србија каде не живее многу луѓе, но има огромен природен потенцијал“, вели Петровиќ.

Според него, моментално се вршат предистражни активности и веќе има околу 1.500 бушотини. Иако рудникот сè уште не е отворен, малубројното локално население веќе чувствува последици. Според плановите на канадската компанија „Dundee Precious Metals“, рудникот би требало да се отвори во 2028 година.

„Хомоље е буквално издупчено од сите страни, а луѓето се недоволно информирани за тоа што се случува таму. Ние имавме прилика да документираме бројни заштитени видови, пред сè поточни ракови, кои буквално ги има на секој чекор – во близина на бушотините, во потоците низ целото Хомоље, особено на Црни Врв. Луѓето пријавуваа разни проблеми, дури и дека им умираат кравите. Ние видовме и снимавме отпад од бушење, кој се користи во истражувањата. Еколошките предизвици се веќе големи, а како што се приближуваме до можното отворање на рудникот, тие ќе бидат сè посериозни. Не можеме ни да замислиме колкави ќе бидат проблемите ако навистина се отвори рудникот“, заклучува Петровиќ.

Минералните суровини на БиХ на мета на странски компании

Висорамнината Купрес, во југозападниот дел на Босна и Херцеговина, е позната по својата недопрена природа, густите шуми и пространите полиња. Луѓето овде со векови се занимаваат со земјоделство, сточарство и производство на здрава храна. Сето ова привлекува сè поголем број туристи, па туризмот во последните години се проширува.

Туристичкиот водич Мијо Думанчиќ секојдневно носи тури на планината каде им ги покажуваприродните убавини. Вели, тие се изненадени од најавите за отворање рудник и фабрика во овој крај.

„Како планинарски водич често водам групи и туристи на Плазеница, кои не можат да се чудат што на таква локација се споменува огромен рудник, каменолом, па дури и фабрика. Исто така, тешко ми е да им објаснам на луѓето зошто некој би се откажал од такво богатство во замена за рудник“, вели Думанчиќ, кој воедно е и претседател на планинарското друштво „Стожер“.

Токму овде, инвеститор од Германија планира да отвори рудник и фабрика за магнезиум, што предизвика загриженост кај населението.

„Секако дека сум загрижен, бидејќи каде што се планира каменоломот, сето тоа е пошумено од човечка рака во 50-тите години, а ова е и област позната по земјоделството, сточарството и шумарството уште од античко време. Со отворањето на овој каменолом, секако, постои можност да се промени климата, производството на магнезиум да се одрази на здравјето на луѓето и едноставно да има несакани последици по природните ресурси“, вели инженерот по шумарство, Марко Брашо.

Министерството за животна средина и туризам на БиХ на крајот на минатата година го одби барањето на инвеститорот за одобрување на Студијата за влијанието врз животната средина, но инвеститорот не се откажува и подготвува нова.

Во меѓувреме, околу 3.000 граѓани досега потпишале петиција против најавеното отворање на рудник и фабрика за производство на магнезиум.

„Локалните жители се загрижени за генерално нетранспарентниот начин на спроведување на проектот од самиот почеток. Така, како што кажав, дојдовме до појава преку ноќ од бројката од 50 домашни работници до сега веќе се споменуваат бројки од 600 вработувања. Опсегот на самиот проект веќе е значително проширен. Пустошењето на планината Плазеница е значително зголемено и сè уште не е ни приближно колку што е планирано според проектната документација“,  вели Марко Ребрина, жител на Купрес.

Но, ова не е единствен таков случај во БиХ.

Во последниве години, многу меѓународни компании ја гледаат Босна и Херцеговина како потенцијална можност за експлоатација на рудното богатство. Интензивно се вршат подготовки за истражување и експлоатација.

„Босна и Херцеговина, со оглед на нејзината површина од околу 52.000 квадратни километри, според најновите податоци, на толку мала површина имате извонредно богатство од минерални суровини, минеролошки и рудни. Овде се прикажани некои од основните минерални суровини кои биле истражувани и кои сè уште се истражуваат денес – имено злато, боксит, олово, наоѓалишта на цинк, наоѓалишта на манган, наоѓалишта на кобалт, хромит, гипс, барит, магнезит, пирофилит, сол, јаглен, кварцит, кварцен песок, кварцен песок, голем број на кварти, експлозии, се изведува архитектонски градежен камен“, вели Елвир Бабајиќ, професор на рударскиот, геолошкиот и градежниот факултет на Универзитетот во Тузла.

Поради богатството од ретки и критични минерални суровини, интересот на странските компании ќе расте. Но, Босна и Херцеговина сè уште нема направено список на своите критични минерални суровини, додека таа постои на ниво на ЕУ.

„Денес, таа листа (ЕУ) содржи 34 минерални суровини. Од тие 34 минерални суровини на територијата на Босна и Херцеговина во вид на економски интересни наоѓалишта или значајни појави на минерални суровини, има околу дваесет “, истакнува Исмир Хајдаревиќ од Институт за геологија Ф БиХ.

Добар дел од индустријата и развојот на БиХ по Втората светска војна се базираше на рударството. Поради последната војна и уништувањето во текот на деведесетите, земјата технолошки заостанува и веќе не може да го минира она што можеше порано. Ова отвора простор за странски компании кои сакаат да ја искористат можноста.

„Пристигнаа нови технологии, пристигнаа некои нови барања, во однос на заштитата на животната средина и слично. За жал, нашите компании не ја поседуваат таа технологија, тоа знаење, туку странските компании ја поседуваат. Најважно е компанијата да плаќа даноци, да се придржува до договорите склучени со државата, договорот за концесија и други“, вели Хајдаревиќ.

„Компаниите кои доаѓаат однадвор имаат законско право да склучат аранжман поврзан со истражување на минерални суровини и секако, во случај на позитивни резултати, да покренат постапка за добивање концесии за истражување и концесии за експлоатација“, додава професорот Бабајиќ.

Еколошките активисти и населението често се противат на ваквите проекти, бидејќи забележуваат нетранспарентност, непочитување на законот, но и укажуваат на корупција или фаворизирање на инвеститорите.

И Црна Гора конкурентна со природните ресурси

Во однос на својата површина и население, Црна Гора располага со значителни минерални суровини, од кои најважни се јагленот, црвениот боксит и полиметалната руда на олово и цинк. Важни се и неметалните минерални суровини, чиј потенцијал не е доволно искористен. Рударството и геолошките истражувања претставуваат примарни економски активности во секторот на минерални суровини, а економскиот развој на Црна Гора во последните седумдесет години во голема мера се заснова на употребата на минерални суровини. Периодот на транзиција, губењето на пазарот, технолошката заостанатост доведоа до стагнација и намалување на рударството и индустриското производство во Црна Гора во последните дваесет години.

Во Државниот план за експлоатација на минерални суровини 2019-2028 година е наведено дека во последните години има одреден напредок во однос на интензивирање на геолошките истражувања на минералните наоѓалишта, повторното отворање на затворени рудници, отворање на нови рудници и инвестиции во капацитетите на рударската и преработувачката индустрија врз основа на минерални суровини. Денес во Црна Гора се експлоатираат: метални минерални суровини – црвен боксит и олово и цинк, енергични минерални суровини – кафеав лигнит и темен јаглен и неметални минерални суровини – најмногу градежни материјали.

поред податоците на Геолошкиот институт на Црна Гора, по хидропотенцијалот, јагленот е втор најважен извор на енергија во Црна Гора. Областа на Пљевља опфаќа 3 басени: Пљеваљскиот басен, Ључе-Шуманскиот и басенот Маоче. Вкупните билансни резерви во областа Пљевља изнесуваат околу 188,4 милиони тони, додека областа Беране е недоволно истражена. Геолошките резерви на кафеав јаглен изнесуваат околу 158 милиони тони, но резервите за експлоатација, според проценките, изнесуваат максимум 17,8 милиони тони. Рудите на олово и цинк се наоѓаат во областа Пљевља и Мојковац во експлоатационите полиња Шупља Стијена и Брсково. Вклучуваат по четири депозити, во кои досега се докажани резерви од над 34 милиони. тони. Црвениот боксит го има на 152 локации, а белиот боксит на 98. Докажаните резерви на црвен и бел боксит изнесуваат над 40 милиони. тони, а според прогнозите 1% од вкупните светски резерви се наоѓаат во Црна Гора. Лапорац се наоѓа во областа ископ на јаглен, а во областа Пљевља има резерви во износ од 90 милиони. тони. Во нивна близина има локалитети со варовник, како и нуспроизвод на термоцентралата – летечка пепел, која е една од основните суровини за производство на цемент.

„Идентификувано е присуство на метални руди, руда на црвена боксит, дури и на бел боксит, руда од олово и цинк, констатирано е присуство на јаглен во два басени – Пљевал и Беран, присуство на лапор, архитектонско-градежен камен, бројни други рудни потенцијали кои недвосмислено постојат во Црна Гора. (Државен план-експлоатација на минерални суровини-2019-2028) е проследена со Стратешка проценка на потенцијалната експлоатација на животната средина Она што е проблематично кога зборуваме за овие два документи е дека во Стратегиската оцена на влијанието врз животната средина, одредени насоки и препораки се дадени за потенцијалното мислење институции кои беа задолжени за доделување концесии и кои водат до склучување договори за концесија во иднина, што може да предизвика штета не само на државата Црна Гора веќе и потенцијално концесионер“, вели Гордана Ѓукановиќ, магистер по хемиска технологија.

И по неколкунеделни напори, не добивме одговори во врска со дополнителните истражувања, проценетата економска вредност на суровините и дали Црна Гора се издвојува од регионот по минерално богатство од Геолошкиот институт на Црна Гора, најстарата научно-истражувачка институција основана во 1945 година.

Неодамна именуваниот министер за рударство, нафта и гас во Владата на Црна Гора, Адмир Шахмановиќ, изјави дека државата ќе продолжи да ги поддржува активностите кои водат кон „подобрување на геолошките истражувања“, но не најави конкретни проекти во оваа област, освен инвестиции во инфраструктурата на Геолошкиот завод, модернизација на опрема и персонал.

Црна Гора нема геолошки информациски систем, што треба да биде многу важен аспект во подобрувањето на политиката за управување со минералните суровини на Црна Гора. Тоа значи дека државата допрва треба да ги оцени минералните суровини и рударството во севкупниот социо-економски развој и да ги дефинира минералните суровини од стратешко значење.

Државниот план за експлоатација на минерални суровини за периодот 2019-2028 година предвидува дека „управувањето со минералните суровини и геолошките истражувања на минералните суровини треба да биде конципирано на начин што ќе донесе максимални профитабилни ефекти и со тоа развојно позитивни промени кои се засноваат на зголеменото учество на знаењето, новите технологии и законските регулативи, како и зајакнувањето и развојот на институциите.

Минерали за мир или за нови конфликти?

Факт е дека Балканот сè повеќе се претвора во геополитичка шаховска табла каде минералите стануваат и ресурс и оружје. Литиумот, бакарот, златото и другите ретки суровини може да ја претворат регијата во клучен играч во глобалната енергетска транзиција. Но, прашањето не е само кој ќе копа и колку ќе заработи, туку и каква ќе биде цената – за водата, воздухот, почвата и животот на луѓето. Додека странските инвеститори се борат за контрола, локалните заедници се борат за опстанок.

„Со рударските активности кои беа планирани – една третина од нив во заштитената зоната на национален парк што е под заштита – можеа да се случат непоправливи последици – уништување на преку 6 милиони квадратни метри природа, уништување на над 200 хектари шума. Беше планирано депонирање на стотици милиони тони опасен отпад што би содржел тешки метали, како што е јаловината по постапката на флотација – и тоа над главите на жителите на Мојковац, над самиот град, со потенцијално загрозување на изворите на вода за пиење, подземните води, а пред сè потенцијално загрозување на површинските води, односно реката Тара, која е под заштита на УНЕСКО“, вели Ѓукановиќ.

Дали Балканот ќе успее да изгради модел на одржливо искористување што ќе донесе економски бенефит без еколошка катастрофа? Или пак ќе биде жртвуван во трката за ресурси, повторно потценет и повторно искористен? Одговорот зависи од тоа дали државите ќе настапат трезвено, обединето и транспарентно – и дали граѓаните ќе бидат гласни, будни и подготвени да се борат за иднината под нивните нозе.

Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.

Новинари: Катерина Топалова Дејановска, Дуња Мариќ (Нова економија), Вања Стокиќ и Ајдин Камбер (Е-Трафика), Александра Мудреша Крачковиќ (Вијести)

Сниматели: Слаѓан Фатиќ и Ајдин Камбер

Монтажа: Мајда Бошњак Атанасовска и Ајдин Камбер

Фотографии: Ајдин Камбер