Milionerë në kurriz tonë
Një përrallë për disa vetë
Qytetarët e Maqedonisë, Serbisë dhe Bosnjë Hercegovinës, përveç të kaluarës së përbashkët në ish Jugosllavi, janë të lidhur me një histori tjetër. Ata kanë rënë viktimë e një lobi të fortë energjie që, në fillim të shekullit 21, që po kontrabandon tezën se ndërtimi i hidrocentraleve të vegjël është mënyrë ideale për ta rritur prodhimin e të ashtuquajturës energji të pastër ose të gjelbër që nuk do ta ndotë mjedisin. U vendosën qëllime të larta për rritjen e prodhimit të energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme të energjisë, e cila u përdor si justifikim për subvencionimin e funksionimit të hidrocentraleve të vegjël.
Hulumtimi ynë ka treguar se efektet e politikave të tilla janë shkatërruese dhe se përfitimet kryesore i kanë individët dhe kompanitë që pasurohen në kurriz të qytetarëve dhe, në të njëjtën kohë, shumë prej tyre shkatërrojnë mjedisin.
Po financojmë “makina për para dhe për shkatërrim”
Nga 2010 në 2019, numri i hidrocentraleve të vegjël në Maqedoni që subvencionohen u rrit nga 5 në 90.
Burimi: Komisioni Rregullator i Energjisë
Arsyeja kryesore për rritjen e interesit të investitorëve në këtë biznes është e ashtuquajtura tarifë preferenciale, e cila u prezantua në 2007 si një masë për të mbështetur prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme të energjisë, dhe filloi të zbatohej në 2010. Bëhet fjalë për çmim të rregulluar për blerjen e energjisë elektrike nga një prodhues preferencial nga operatori i tregut të energjisë elektrike (MEPSO). Operatori i tregut të energjisë elektrike shet energjinë e blerë të prodhuar nga prodhuesit preferencial te furnitorët dhe tregtarët e energjisë elektrike që shesin energji elektrike te konsumatorët përfundimtar.
Rruga e parave
Prodhuesve preferencialë që përdorin tarifën preferenciale u garantohet tarifa për çdo kilovat orë (kWh) të energjisë elektrike të prodhuar, pas së cilës operatori i tregut të energjisë elektrike është i detyruar të blejë të gjithë energjinë elektrike të prodhuar nga prodhuesit preferencialë. Kjo paguhet nga konsumatorët përfundimtar, pra qytetarët, përmes faturave të energjisë elektrike.
Pjesa e pjesëmarrësve të tregut në tarifën e paguar nga konsumatorët përfundimtarë mund të shihet në shembullin vijues:
Shembulli 1: Pjesa e pjesëmarrësve në treg në një faturë mesatare të energjisë elektrike prej 3.000 denarë për familjet. Burimi: EVN
Energjia elektrike me tarifa preferenciale blihet nga prodhuesit e tjerë të energjisë elektrike preferenciale, të tilla si turbinat me erë, sistemet fotovoltaike (centralet diellore) dhe centralet e biogazit. Por pagesat për blerjen e energjisë elektrike me tarifa preferenciale nga hidrocentralet e vegjël janë më të mëdha.
Gjatë gjithë periudhës së aplikimit të tarifave preferenciale, me përjashtim të vitit 2015, hidrocentralet e vogla dominojnë për sa i përket fondeve të paguara për energjinë elektrike të prodhuar krahasuar me llojet e tjera të elektro-centraleve.
Çfarë është tarifa preferenciale?
Tarifa preferenciale është çmim i rregulluar i blerjes së energjisë elektrike të prodhuar nga një prodhues preferencial i energjisë elektrike nga operatori i tregut të energjisë elektrike. Prodhuesve preferenciale që përdorin tarifën preferenciale u garantohet tarifa për secilin kWh të energjisë elektrike të prodhuar, pas së cilës operatori i tregut të energjisë elektrike është i detyruar të blejë të gjithë energjinë elektrike të prodhuar nga prodhuesit preferencialë në një periudhë prej 15 deri në 20 vjet, varësisht nga lloji i elektro-centralit. Përfitimi për prodhuesit preferencialë që përdorin tarifën preferenciale është ajo që operatori i tregut të energjisë elektrike të marrë përgjegjësinë e bilancit për këta prodhues.
Për të mësuar më shumë rreth shpërndarjes së këtyre parave, përkatësisht, kush fiton më shumë nga ky biznes, kërkuam përgjigje nga MEPSO, por ata informuan se kompania ka nënshkruar marrëveshje konfidencialiteti me prodhuesit e preferuar, pra me pronarët e hidrocentraleve të vegjël dhe se ata nuk mund t’i zbulojnë këto të dhëna. Sidoqoftë, ne i gjetëm emrat e kompanive që kanë të ardhurat më të larta nga kjo veprimtari, dhe midis pronarëve janë ish politikanë dhe korporata të mëdha shumëkombëshe.
Situatë pothuajse identike me rritjen e ndërtimit të hidrocentraleve të vegjël për shkak të subvencioneve shtetërore ndodh edhe në Serbi, Bosnjë Hercegovinë dhe vende të tjera në ish Jugosllavi, përkatësisht të ashtuquajturin Ballkan Perëndimor.
Lexo më shumë: Është sekret se sa para u paguhen pronarëve të hidrocentraleve të vegjël
Kur qytetarët marrin faturat e tyre të rrymës, rrallëherë kontrollohen në detaje, madje edhe kur të bëhet kjo, ata shpesh as nuk e dinë saktësisht se ku rrjedhin paratë e tyre. Pak e dinë që gjashtë për qind e të gjitha faturave të energjisë elektrike që paguajnë qytetarët janë për subvencionimin e burimeve të ripërtëritshme të energjisë – përfshirë hidrocentralet e vegjël, sistemet fotovoltaike, fermat e erës dhe impiantet e biogazit.
Hulumtimi i rrjetit BenQ tregoi se nga viti 2009 deri në vitin 2018, janë ndërtuar 380 hidrocentrale të vogla në këtë rajon. Numri është katërfishuar dhe kjo tendencë vazhdon edhe sot e kësaj dite. Është pothuajse e pabesueshme që 70% e parave për të mbështetur prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e rinovueshme përfunduan në hidrocentrale të vegjël, dhe kontributi i tyre në furnizimin me energji elektrike ishte mezi 3.6%.
“Një nga shtytësit kryesorë të rritjes shkatërruese të hidrocentraleve të vegjël në Ballkanin Perëndimor është disponueshmëria e mbështetjes financiare publike në formën e tarifave preferenciale. “Fillimisht i konceptuar si një mjet për të rritur të gjitha format e energjisë së rinovueshme, përfshirë energjinë diellore dhe të erës, tarifat preferenciale në Ballkanin Perëndimor janë krijuar në mënyrë disproporcionale për hidrocentrale të vegjël,” tha një raport i BenQ.
Era – një burim shumë më i dobishëm
Në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018, kishte një rritje në prodhimin e energjisë elektrike nga të gjitha llojet e termocentraleve në Maqedoni, përveç hidrocentraleve të vegjël, prodhimi i reduktuar i të cilave është shkaku i prirjes rënëse të energjisë elektrike totale të prodhuar nga prodhuesit preferencial.
Sipas raporteve nga Komisioni Rregullator i Energjisë, arsyeja për prodhimin e reduktuar të energjisë elektrike nga hidrocentralet e vegjël janë kushtet e pafavorshme hidrologjike në vend gjatë vitit 2019.
Në totalin e energjisë elektrike të prodhuar nga prodhuesit preferencial që përdorin tarifat preferenciale, hidrocentralet e vogla në 2019 marrin pjesë me 48%, termocentrali PVE “Bogdanci” merr pjesë me 29%, termocentralet biogas me 16%, elektro-centralet fotovoltaike me 7%, ndërkaq është e papërfillshme pjesa e energjisë elektrike e prodhuar nga termocentrali i biomasës, i cili filloi të funksionojë në shtator 2019.
Burimi: Komisioni Rregullator i Energjisë
Me fjalë të tjera, një fermë me erë në Maqedoni ka kontribut shumë më të madh në prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme të energjisë sesa hidrocentralet e vegjël.
Dëmet e paçmueshme
Një ndryshim i rëndësishëm midis hidrocentraleve të vegjël dhe pajisjeve të tjera për prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme të energjisë është se, sipas të gjitha hulumtimeve të mëparshme, hidrocentralet e vogla në shumë raste shkaktojnë shkatërrimin e lumenjve dhe jetës së egër.
Shoqata mjedisore e qytetarëve “Front 21/42” tregon se ne paguajmë “çmimin” e hidrocentraleve të vegjël duke shkatërruar natyrën e vlefshme dhe autentike, sepse shumë prej tyre janë ndërtuar ose planifikuar në zona të mbrojtura, madje edhe në parqet kombëtare. Prandaj, ata thonë se megjithëse strategjitë shtetërore rekomandojnë të mos ndërtohen hidrocentrale të vegjël në zonat e mbrojtura, për shkak të kërcënimit të efektit kumulativ të këtyre pajisjeve, në praktikë ndodh e kundërta.
“Asnjë nga këto nuk po zbatohet në praktikë – teoretikisht jemi të vetëdijshëm dhe praktikisht po vazhdojmë me plane dhe projekte që shkatërrojnë natyrën,” thonë nga Front 21/42″.
Legjendë: Ambientalistët saktësisht zbulojnë efektet kryesore negative të funksionimit të këtyre objekteve të vogla: ndryshimi i rrjedhave të lumenjve që prekin të gjitha format e jetës në ato ekosisteme, uljen e niveleve të ujit, madje edhe lumenj të tharë, veçanërisht duke pasur parasysh ndikimin kumulativ të shumë HECV-eve në një territor.
Ndikimin negativ e ndiejnë edhe komunitetet lokale, qasja e të cilëve në ujë varet nga lumenjtë mbi të cilët janë ndërtuar.
Ndërtimi në zonat e mbrojtura nuk ndalet
Në Programin e punës së Qeverisë së Maqedonisë për periudhën 2020 – 2024, theksohet se po vendoset një ndalim i hidrocentraleve të vegjël në zonat e mbrojtura dhe parqet kombëtare. Por në të njëjtën kohë, hidrocentrale të vogla po ndërtohen në Malin e Sharrit, në një fazë kur po shpallet park kombëtar. Puna ka arritur në pikën që Inspektorati Shtetëror i Mjedisit Jetësor ka njoftuar një kontroll të të gjitha lejeve të lëshuara deri më tani për katër hidrocentralet e vogla në Leshnica.
Gjetjet fillestare treguan se ndërtimi i një prej hidrocentraleve të vegjël mund të çojë në ndotje të ujit të pijshëm në Tetovë.
Ndërtime të tilla vazhdojnë, megjithëse në Strategjia e re të zhvillimit të energjisë Thuhet se ndërtimi i hidrocentraleve të rinj duhet të vlerësohet me kujdes në lidhje me ndikimet në mjedis kundrejt përfitimeve të energjisë elektrike të gjeneruar.
Ne i kërkuam Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor përgjigje për këtë çështje.
“Me Strategjinë e Zhvillimit të Energjisë në Republikën e Maqedonisë së Veriut deri në vitin 2040, rekomandohet të mos merren parasysh projektet e hidrocentraleve të vendosura në zona të mbrojtura, ndërsa ndërtimi i hidrocentraleve të rinj duhet të vlerësohet me kujdes për të shmangur rrezikun e ndikimit joproporcional në mjedis krahasuar me energjinë elektrike të prodhuar. Të gjitha procedurat për dhënien e koncesionit për përdorimin e ujit për prodhimin e energjisë elektrike të zbatuara nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë së Veriut, përmes Ministrisë së Ekonomisë deri në 2011 dhe Ministrisë së Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor nga 2014, janë planifikuar dhe zbatuar në përputhje me dokumentet strategjike të shtetit. Procedura e fundit për dhënien e koncesionit u krye në 2018, ndërsa Strategjia për Zhvillimin e Energjisë në Republikën e Maqedonisë së Veriut deri në vitin 2040 u miratua nga Qeveria e Republikës së Maqedonisë së Veriut më 28.12.2019 (Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut nr. 25/2020) “, thonë nga Ministria.
Prandaj, ata përmendin se gjatë vitit 2019 dhe 2020, nuk u zbatua asnjë procedurë për dhënien e koncesionit për përdorimin e ujit për prodhimin e energjisë elektrike.
“Lidhur me pyetjen nëse është në të ardhmen planifikohet të lëshohen koncesione të reja për ndërtimin e hidrocentraleve të vegjël, ne theksojmë se planifikimi dhe ndërtimi i hidrocentraleve të vegjël në të ardhmen do të varet nga gjendja hidrologjike e rrjedhave ujore, mbrojtjes së mjedisit dhe natyrës, dhe planifikimi i tyre do të marrë parasysh parashikimet e Strategjisë së Energjisë, sipas së cilës ndërtimi i hidrocentraleve të rinj do të vlerësohet me kujdes për të shmangur rrezikun e ndikimit joproporcional në mjedis në krahasim me energjinë e prodhuar. Për momentin, sipas strategjisë së re, është e nevojshme të rishikohen vendet e mundshme të propozuara “, thonë nga Ministria.
Lidhur me ndërtimet në Malin Sharr ato tregojnë se projektligji për shpalljen e një pjese të Malit të Sharrit për një park kombëtar është përgatitur në bazë të Studimit për vlerësimin e vlerave natyrore të Malit Sharr dhe në bazë të studimit socio-ekonomik, që do të thotë bazuar në situatën aktuale në zonë.
“Marrëveshjet e koncesionit për 20 HEC-e kanë përfunduar në zonën e propozuar të mbrojtjes së Malit Sharr. 11 hidrocentrale të vegjël – të ndërtuar dhe funksionalë (për 5 është propozuar të krijohen në tampon zona mbrojtëse). Nga gjithsej 9 HEC-e me marrëveshje koncesioni të përfunduar dhe leje ndërtimi të marra, 4 hidrocentrale janë të vendosura në zonën e përdorimit të qëndrueshëm, 1 hidrocentral i vendosur në zonën e përdorimit të qëndrueshëm, në kufi me zonën e menaxhimit aktiv (rripat sigurimi, tampo nzona), 3 hidrocentrale ndodhen në zonën për menaxhim aktiv, dhe një HECV Pena me nr. ref. 82 hyn në zonën e mbrojtjes së rreptë dhe në zonën e menaxhimit aktiv dhe për të kanë filluar negociatat për tërheqjen e investitorëve,” thonë nga Ministria.
Ministria thekson se për tre HEC-et e përmendura të cilat ndodhen në zonën e menaxhimit aktiv, pas një procedure të iniciuar nga Ministria e Ekonomisë, po shqyrtohen mundësitë për anulimin e koncesioneve, për të cilat vendimi përfundimtar do të merret nga Qeveria.
“Përveç të lartpërmendurave, në zonën e Malit Sharr ka edhe 5 HEC-e të tjera për të cilat janë marrë vendime për të zgjedhur ofertën më të favorshme, por veprimi sipas tyre do të varet nëse do të miratohet Ligji për shpalljen e parkut kombëtar. Pra, nuk bëhet fjalë për anashkalim, por për rregullimin e situatës aktuale me Ligjin dhe Planin e Menaxhimit dhe zonimin, aktivitetet e ardhshme në Malin Sharr”, thonë nga Ministria.
Në pyetjen nëse mënyra e financimit të prodhimit të energjisë elektrike nga hidrocentralet e vegjël vë në pikëpyetje konkurrencën e tregut dhe nëse ekziston rreziku i momenteve të korrupsionit, kemi biseduar me Adriana Rushitin, Këshilltare Ligjore në “Transparency International” – Maqedoni.
Ndryshimet janë të mundshme
Hidrocentralet e vegjël po ndërtohen me një ritëm të ngadaltë në të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor dhe hetimi ynë në Serbi dhe Bosnjë dhe Hercegovinë ka treguar një zgjerim të pabesueshëm të këtyre kapaciteteve energjetike.
Sipas Regjistrit të prodhuesve preferencial të energjisë elektrike të Serbisë, 188 hidrocentrale janë aktive sot në këtë vend dhe deri në 100 prej tyre janë lëshuar vendime për prodhues preferencial nga viti 2017 e në vazhdim. Ekzistojnë 109 mini hidrocentrale aktive në territorin e Bosnjë Hercegovinës dhe Republika Srpska, dhe sipas të dhënave të organizatave të shoqërisë civile, 345 objekte të tilla energjetike janë ende në ndërtim dhe planifikim.
Karakteristikë për këto dy vende, si dhe për Maqedoninë, është se ndërtimi u inkurajua nga Bashkimi Evropian, d.m.th nga Komuniteti i Energjisë, duke vendosur rregullore të reja dhe një detyrim për të rritur prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e ripërtëritshme të energjisë. Janë siguruar linja të favorshme kredie përmes bankave evropiane për ndërtimin e hidrocentraleve të vegjël në këto zona dhe vendet kanë futur tarifa të larta preferenciale me arsyetimin se kjo është mënyra e vetme për të tërhequr investitorë dhe për t’i përmbushur kërkesat e BE-së. Në të njëjtën kohë, u harrua se me ndërmarrjen e legjislacionit evropian në fushën e energjisë, është e nevojshme të kopjoni rregulloren për mbrojtjen e mjedisit. Kjo nuk ndodhi.
Mos efikasiteti i autoriteteve të Ballkanit Perëndimor në kontrollimin e ndërtimit dhe funksionimit të hidrocentraleve të vegjël ka rezultuar në autokraci të investitorëve dhe shkatërrimin e lumenjve.
Një shembull i mirë i kësaj është Sokolja, një lum malor në Serbinë qendrore, afër Kraljevës, që është shtëpia e troftës së ujërave të rrjedhshëm. Banorët e zonës përreth thonë se ky vend u quajt “Lugina e Ujërave të Shëndetshëm” për shkak të 22 burimeve që mbushin lumin. Sot, vendi duket ndryshe.
Përkundër protestave të qytetarëve dhe ambientalistëve në Serbi për shkatërrimin e lumenjve, qeveria lokale, në fund të dhjetorit të vitit të kaluar, vendosi për të rritur tarifën për mbështetjen e prodhuesve të energjisë elektrike preferenciale me pesë herë. Duke filluar nga ky vit, në vend të 0.093 dinarëve për kilovat orë, për kilovat orë për energjinë elektrike nga burimet e rinovueshme do të paguhen 0.437 dinarë, gjë që do të rrisë faturat e energjisë elektrike me rreth 150 dinarë (1.3 euro) ose 3.4 përqind.
Shiko me shume: Fati fatal për “Luginën e Ujërave të Shëndetshëm” në Serbi
Mos efikasiteti i autoriteteve të Ballkanit Perëndimor në kontrollimin e ndërtimit dhe funksionimit të hidrocentraleve të vegjël ka rezultuar në autokraci të investitorëve dhe shkatërrimin e lumenjve. Një shembull i mirë i kësaj është Sokolja, një lum malor në Serbinë qendrore, në rrethin e Kraljevës, që është shtëpia e troftës së ujërave të rrjedhshëm. Që nga viti 2015, kur filloi ndërtimi i një hidrocentrali të vogël, ai është përgjysmuar. Banorët e zonës përreth thonë se ky vend u quajt “Lugina e Ujërave të Shëndetshëm” për shkak të 22 burimeve që mbushin lumin. Sot, vendi duket ndryshe.
Ndryshe nga Serbia, ku me sa duket subvencionimi i hidrocentraleve të vegjël do të vazhdojë me një ritëm të përshpejtuar, qeveria në Bosnjë Hercegovinë po rrit ndërgjegjësimin mjedisor dhe po kërkon një mënyrë për të ndaluar plotësisht ndërtimin e këtyre objekteve energjetike.
Kjo u njoftua në një intervistë për “Doma” nga Ministrja e Ekologjisë dhe Turizmit Edita Gjapo.
Njoftimi i Ministres u realizua. Qeveria Federale e BH kohët e fundit nga 1 janari i këtij viti vendosi t’i heqë subvencionet për hidrocentralet e vegjël dhe t’i ridrejtojë fondet e planifikuara në burime të tjera të ripërtëritshme të energjisë. Një hap më tej u shpall nga Qeveria e re e Malit të Zi, e cila po planifikon një ndalim të plotë mbi ndërtimin e hidrocentraleve të vegjël dhe rishikimin e të gjitha koncesioneve të lëshuara, pasi doli se përfitim të vetëm prej tyre kishin individët e privilegjuar.
Këta dy shembuj tregojnë se ndryshimet janë të mundshme dhe se rritja e sasisë së energjisë elektrike të prodhuar nga burimet e ripërtëritshme të energjisë mund të arrihet duke investuar në objektet e energjisë që nuk do të rrezikojnë mjedisin natyror.
Këtë përmbajtje e përpiloi Instituti për Studime të Komunikimit.
Redaktor: Vladimir Nikolloski
Gazetarët: Meri Jordanovska, Martin Pusevski, Katerina Topalova, Tihana Bajiç, Slagjan Tomiç
Fotografi: Toni Stojanovski, Ljubomir Domazetov, Ivan Popoviç, Anes Turkoviç
Kameramanët: Vladimir Dimoski, Anes Turkoviç, Millos Miliç
Mantazhi: Kostadin Anastasov, Tihana Bajiç, Borçe Krstevski
Leximi: Tatiana B. Eftimovska
