Споменик на природата „Пештерата Орловача“ се наоѓа под карпата Орловача, во селото Сињава, на само 20 километри од Сараево.

Иако е стара илјадници години, за првпат истражувачите влегоа во неа во 1975. Околу 2,5 километри пештерски канали украсени со сталагмити, сталактити, пештерски столбови, драперија, различни саливи, халактити, аргонити, корален накит и бигорни кадички.

Тука пред 16.000 години живеела пештерската мечка која можела да тежи и до 1.500 килограми. Членовите на спелеолошкото еколошко друштво „Орловача“ во 2014 година го пронајдоа најголемиот череп на пештерската мечка во Орловача чија должина изнесува над 50 сантиметри. Претходно беа пронајдени и парчиња ладно оружје стари 3.000 години што сведочи за постоењето живот на ова подрачје пред новата ера. Понатамошните истражувања се многу скапи и допрва треба да ги откријат детали од раниот живот во пештерата, па затоа е важно да биде недопрена од нестручни лица.

Денес во пештерата живеат ендемски видови инсекти кои се прилагодени на условите во кои живеат (немаат орган за вид и пигмент), а метаболизмот им е забавен. Најважниот жител на пештерата е лилјакоткој живее на постојана температура од 9 до 11 степени. Моментално во пештерата живеат 40 лилјаци.

Лилјаците се многу важни членови на екосистемот во кој живеат, пред сè контролирајќи ја бројноста на инсектите што ги јадат. Тие исто така јадат и опасни штетници за земјоделските култури или за шумите. Се хранат и со пренесувачи на болести, па без лилјаците би имало многу повеќе заразни болести со кои би можеле да се заразат луѓето.

Во текот на студените месеци лилјаците се наоѓаат во фаза на хибернација. Нивните животни функции тогаш се во мирување, а телесната температура им паѓа на неколку степени над нулата. Лилјаците се мошне чувствителни, па дури и најмалото вознемирување, како што е фотографски блиц, може да ги вознемири, а тоа би ги убило. Доколку поради човековата негрижа би се разбудил лилјакот, тој тоа не би го преживеал зашто нема можност да се храни, а залихите од масти брзо би исчезнале. „Тоа би било како да Ве разбудат од сон и не би ви дале да јадете три-четири месеци“, вели спелеологот Младен Самарџиќ кој се грижи за пештерата.

Со исчезнувањето на лилјаците екосистемот сериозно би бил разнишан, поради што сите видови лилјаци се заштитени со закон.

Пештерата е затворена за туристи во текот на зимата кога лилјаците се во хибернација. Пештерата е долга 2.500 метри, но за туристите се дозволени првите 500 метри. Несовесното однесување нема да им наштети само на лилјаците, ами може да доведе и до уништувања на живеалиштата и на пештерскиот накит. Кога само еден сантиметар од пештерскиот накит би бил оштетен, потребни би биле од 200 до 1.000 години за да се обнови.

За среќа крадците го немаат оштетено пештерскиот накит зашто неговата вредност никој не може да ја процени. Пештерата е стара околу 2 милиони години, па оттаму е и вредноста на сето тоа.

Луѓето што работат тука се загрижени за и онака скромниот биодиверзитет поради неодговорноста на поединци. И покрај заштитата на пештерата, провалниците, водени од митови и приказни за скриени богатства, се обиделе да провалат во неа дури 19 пати.