На само неколку километри од патот Кичево – Охрид, во атарите на селата Белчишта и Ново село, е лоцирано Белчишко блато, познато меѓу населението и како Сини вирој, за јавноста речиси неоткриен локалитет кој во себе крие неверојатна природна убавина и огромно природно богатство. Блатото претставува огромен комплекс од повеќе езера, мочурливи и влажни ливади, поплавена евлова шума, тесни појаси со трска, мрежа од водотеци, карстни и подводни извори, но и обработувани површини. До него може да се стигне и од страната на село Белчишта и од страната на Ново село, до кои води асфалт, а потоа неколку стотини метри треба да се поминат по земјен пат.

Белчишко блато се простира на ареал од околу 137 хектари и претставува едно од најголемите блатни системи во Македонија. Сместено е во подножјето на ридот Габер, западниот огранок на Илинска Планина, на надморска височина од околу 760 метри. Тоа претставува остаток од некогашното Десаретско Езеро, кое ја поплавувало котлината Дебрца во епохата на плиоценот, пред околу 2,5–5,3 милиони години, а со неговото повлекување по должината на реката Сатеска, се создало денешното мочуриште, кое во себе крие бројни ендемски видови на растителниот и животинскиот свет.

За разлика од останатите слични екосистеми кои се загрозени и нивната површина континуирано се намалува со одводнување или други начини на искористување, Белчишкото блато во голема мера ја задржало својата изворна форма. Иако во минатото зафаќало поголема површина (која е намалена кога со одредени мелиоративни мерки во минатиот век еден негов дел е претворен во обработлива површина), сепак, слободно може да се каже дека денес претставува најзачуваното водно живеалиште во нашата држава.

Најзначајниот дел од белчишкиот блатен екосистем е поплавната евлова шума, која е најзачуваната од таков вид во Македонија. Нејзината вредност е изразена и низ површината која ја зафаќа, и низ нејзината структура, но и низ нејзините функционални карактеристики.

Белчишката евлова шума се карактеризира со една многу специфична екологија, која се должи на симбиотскиот однос помеѓу евлата и одредени видови микоризни габи. Принципот на симбиотската релација се базира на взаемната испреплетеност на мицелиумот на габите и кореновиот систем на евлата, при што габите се обезбедуваат со неопходни органски материи, а евлата со потрбните количини на азот од атмосферата. Во еден таков систем, иако егзистира на прилично неповолни станишта со почви кои се пребогати со вода, а сиромашни со други хранливи материи, евловата шума е извонредно добро развиена.

Блатото со вода се напојува од 11 поголеми карстни извори и повеќе помали, меѓу кои има и подводни, кои се наоѓаат на дното на некои од тукашните езера. Карстните извори се наоѓаат во самото подножје на ридот Габер и се распоредени од северната страна на блатото, на потег долг околу 2 километри, почнувајќи источно од селото Ново Село, во правец на селото Белчишта.

Изворите се со постојан доток на вода, со различна издашност, но сите заедно го снабдуваат блатото со вкупно околу 5 кубни метри вода во секунда, што е сосема доволно за одржување на водниот баланс на блатото. Заедничко за сите е тоа што носат кристално чиста вода и што на фасцинантен начин се вклопуваат во преубавиот амбиент.

Една од карактеристиките на блатото се и неколкуте мочуришни езера, од кои според својата убавина се издвојуваат Белчишки Син Вир, Новоселските Сини Вирови и Сино Дувло. Нивната длабочина, според мерењата направени во 2020. година изнесува и до 4,5 метри (Белчишки Син Вир) односно 3,5 метри (Новоселски Син Вир 1).

Целото подрачје на блатото е испресечено со мрежа од водотеци и одводни канали, а заедно со изворите и езерата, целиот овој воден систем припаѓа на сливното подрачје на реката Сатеска, односно, во крајна линија, преку Охридското езеро и Црн Дрим, на Јадранското Море. Главната река, која всушност се создава во самото мочуриште, а се влива во Сатеска, е Матица, која со вода се храни како од изворите, така и од локалната Белчишка Река.

Природата во Белчишко блато била толку креативна што дури и во периодот кога живиот свет е многу малку активен, а вегетацијата не го започнала својот развој, создала микролокалитети кои фасцинираат со својот визуелен ефект и не оставаат простор за рамнодушност кај оние кои првпат доаѓаат тука.

Значењето на Белчишкото блато е препознаено и инкорпорирано во некои национални стратешки документи, во стратегијата за биолшка разновидност, во просторниот план и некои други, што само по себе било мотивација за спроведување на различни проекти и истражување на биолошкиот диверзитет на Белчишкото блато. Со помош на тие истражувања денес постојат сознанија за навистина богатиот животински и пред се растителен свет, како и за богатството од хабитати, односно живеалишта кои тие растителни видови ги градат.

Доминантен тип растителни живеалишта кои опфаќаат околу 55% од површината на блатото се: евловите шуми, живеалишта со кисела трева и живеалишта со мали појаси од трска во течечки води. Субмедитеранските влажни ливади се живеалишта застапени со околу 35% од вкупната површина на локалитетот. На овој локалитет се развива еден вид диво јаболко од Глобалната Црвена Листа на IUCN - Malus florentina. Покрај овој, има и други видови растенија чија распространетост е строго ограничена во другите делови на Македонија, како што се Бертолониева жалфија (кај Ново Село се наоѓа единственото наоѓалиште на овој вид на територијата од државата), водна слатка трева, ѕвездеста острика, четирикрилест кантарион.

Белиот штрк, кој своите гнезда ги прави во урбаниот дел на селските заедници, а блатото му служи како извор на храна, е само еден од 85 видови птици кои преку годината се среќаваат во подрачјето на блатото. Во минатото, пред мелиоративните зафати во мочурштето, во периодот до шеесеттите и седумдесеттите години на ХХ век, тука живееле големи јата на патки чиј број изнесувал помеѓу 30.000 и 50.000 птици. Покрај птиците во блатото е откриено присуство на 33 видови цицачи, од вкупно 82 во Македонија, 4 видови риби (три краповидни и еден вид пастрмка), 224 видови растенија, 83 видови габи, 73 видови дневни пеперутки, 30 видови водни без’рбетници, 59 видови инсекти од групата тркачи, 9 видови водоземци од вкупно 15 во Македонија и 14 видови влекачи од вкупно 32 во Македонија. Од крупниот дивеч, најзастапени се дивата свиња, лисицата, срната и кафеавата мечка.

Влијанието на човекот врз блатото и во минатото и денес не било изразено во толку голема мера за да се нарушат основните параметри на главните сегменти на тукашниот екосистем, оние кои гравитираат кон северниот дел од мочуриштето. Подрачјето на блатото воглавно се користи од околните жители за напасување и поење на стока, косење, лов, риболов, како и за рекреација. Оние делови од блатото, кои гравитираат поблиску до селата, се претворени во обработливи површини.

Белчишко блато е и пример за успешна соработка помеѓу граѓанскиот сектор и локалната самоуправа. Според проект финансиран од меѓународни институции, изработен од страна на охридското Здружение за екологија и туризам „ЕКОТУРИЗАМ 2016“ и поддржан од Општината Дебрца, изработена е Студија за валоризација на Белчишкото блато со цел негово прогласување за заштитено подрачје од четврта категорија – Парк на природата. Во рамките на проектот се изработени и информативни табли како и набљудувачници и одморишта, се’ со цел за заштита и одржливо управување со блатото.