Македонија се соочува со значителни предизвици носени од климатските промени. Зголемувањето на температурите, промените во тенденциите кај врнежите и зголемениот број екстремни временски настани се нештата кои ги реобликуваат нејзините природни екосистеми и урбани средини. Загадувањето на воздухот е постојан проблем во големите градови и тој ја влошува ранливоста која е поврзана со климата, а влијае и на јавното здравје и стабилноста на екосистемите. Интеракцијата помеѓу климатските промени и загадувањето е нешто кое бара итно делување, поточно интегрирање на стратегии за ублажување и адаптација. Разбирањето на оваа сложена динамика од една поширока перспектива е од клучно значење за развивање на одржливи политики кои ги зачувуваат животната средина, економијата и јавната благосостојба во Македонија.

Статус кво состојба: Климатските промени и секојдневниот живот

Македонија во изминативе неколку децении бележи пораст на просечните температури. Ваквиот тренд се очекува да продолжи, а проекциите упатуваат на дополнително затоплување. Порастот на температурата доведе и до почести и поинтензивни топлотни бранови, што е особено случај во летните месеци. Овие топлотни бранови, не само што го загрозуваат јавното здравје, а особено ранливите групи како што се постарите лица и децата, туку тие исто така негативно влијаат и на земјоделството, производството на енергија и водните ресурси. Продолжените периоди на екстремна топлина имаат потенцијал да донесат проблеми во земјоделските приноси, да ја намалат продуктивноста на добитокот и да ги оптоварат енергетските системи, особено енергијата која се добива од хидро извори, а на кои се потпира државата.

Достапноста на водата е суштинско важно прашање за Македонија, а климатските промени и нивните влијанија се работи кои, веројатно, уште повеќе ќе го влошат овој проблем. Државата веќе се соочува со периоди на суша, а со климатските промени овие периоди се очекува да бидат позачестени и да имаат позасилен интензитет. Намалените врнежи и зголемените стапки на испарување поради порастот на температурите може да доведат до недостиг на вода, што ќе ги засегне руралните и урбаните области. Особено ранлив на ова е земјоделскиот сектор, бидејќи во голема мера се потпира на вода за наводнување. Намалената достапност на вода може да влијае и на производството на хидроенергија, што претставува клучна компонента во снабдувањето со енергија на Македонија.

За разлика од сушата, Македонија, исто така, сè повеќе станува ранлива на поплави и екстремни временски настани. Промената на тенденциите кај врнежите доведе до врнежи кои се поинтензивни и непредвидливи, а што резултира со поројни поплави и лизгање на земјиштето. Во Македонија во последниве години се случија и некои многу жестоки поплави, како што беше скопската поплава во 2016 година, која предизвика големи штети и доведе до загуби на човечки животи. Сè поголемиот број екстремни временски настани претставува значителен ризик за инфраструктурата, домувањето и земјоделството, како и за јавната безбедност. Управувањето со поплавите и подготвеноста за катастрофи и понатаму се критични важни предизвици за земјата.

makedonija i klimatskite promeni pogled od ptichja perspektiva 1
Историски мерења на температурата во Македонија – извор: Ed Hawkins, University of Reading

Земјоделството има суштинска улога во македонската економија и вработува значителен дел од населението, особено во руралните области. Сепак, овој сектор е мошне ранлив на климатските промени. Зголемените температури, недостигот на вода и зголемената зачестеност на суши и поплави ги загрозуваат приносите од земјоделските култури и сточарското производство. Клучните култури, како што се пченицата, пченката и овошјето, се чувствителни на температурни промени и на достапноста на вода. Дополнително на тоа, деградацијата на почвата и опустинувањето, кои сега се влошени со климатските промени, дополнително ја загрозуваат земјоделската продуктивност.

Променливоста на климата влијае и на безбедноста на храната, на животната средина во руралните средини и на целокупната економија, поради што мерките за климатска адаптација имаат клучна важност за земјоделскиот сектор.

Македонија е богата со биодиверзитет и има бројни видови флора и фауна, од кои повеќето се ендемични за регионот. Сепак, климатските промени, во комбинација со активностите на човекот, како што се уништувањето на шумите, трансформацијата на земјиштето и загадувањето, доведуваат до деградација на екосистемите и до губење на биолошката разновидност. Со зголемувањето на температурите се менуваат и тенденциите на врнежите, поради што голем број видови се мачат да се прилагодат, што од своја страна доведува до промени во екосистемите и до потенцијално истребување на ранливите видови. Шумите, мочуриштата и слатководните екосистеми се особено изложени на ризик поради негативни ефекти на услугите што тие ги обезбедуваат, како што се регулирање на водата, заштита на почвата и секвестрацијата на јаглерод.

makedonija i klimatskite promeni pogled od ptichja perspektiva 2
Климатски индикатори за климатските промени во Скопје – извор: ClimateChart.com

Загадување на воздухот и климатските интеракции во Македонија

Примарни извори на загадување на воздухот во Македонија се индустриските емисии, превозот, греењето на становите и куќите како и земјоделските активности. Енергетскиот сектор, особено електраните на јаглен, исто така, значително придонесува во емитувањето на сулфур диоксид (SO₂), азотни оксиди (NOₓ) и (PM) честички. Употребата на лигнит со низок квалитет во термоелектраните го влошува проблемот со зголемување на концентрацијата на ситни честички (PM₂.₅ и PM₁0), кои претставуваат сериозен здравствен ризик поради нивната способност да навлезат длабоко во респираторниот систем. Дополнително на тоа, емисиите од возилата се главен емитувач на азотни оксиди и испарливи органски соединенија (VOCs), кои се прекурсори на озонот кој се наоѓа на нивото на земјата (О₃). Топографијата на Македонија, која се карактеризира со долини и басени, има потенцијал да ги зароби загадувачите, особено во периоди на зимски инверзии, при што студениот воздух е заробен под слојот на потоплиот воздух, со што се ограничува дисперзијата во атмосферата.

Метеоролошките услови имаат клучна улога во модулирањето на нивоата на загаденост на воздухот. Во зимскиот период има зачестени температурни инверзии, што доведува до акумулација на загадувачки материи во урбаните центри – Скопје, Битола и Тетово. Ваквите состојби доведуваат до продолжена изложеност на високи нивоа на фини честички, кои честопати ги надминуваат границите поставени од Светската здравствена организација (СЗО) и од Европската Унија (ЕУ). Дополнително на тоа, ограничените количини на врнежи во одредени периоди од годината го намалуваат природното чистење на атмосферата, што доведува до опстојување на загадувачите во воздухот. Тенденциите на ветерот, исто така, влијаат на дисперзијата на загадувањето – на пример, малата брзина на ветерот влијае на наталожување на загадувањето, додека посилните ветрови можат да пренесат загадувачи во соседните региони или дури и преку границите.

makedonija i klimatskite promeni pogled od ptichja perspektiva 3
Локалната топографија и клима во Скопје, го прават загадувањето на воздухот уште позначително

Климатските промени имаат потенцијал дополнително да ги интензивираат проблемите со загадувањето на воздухот во Македонија. Зголемувањето на температурите може да ги засили фотохемиските реакции кои произведуваат секундарни загадувачи како што се озонот и секундарните органски аеросоли. Зголемената зачестеност и интензитетот на топлотните бранови може да доведе до повисоки концентрации на озон, кои се штетни за дишните патишта и за продуктивноста во земјоделството. Промените во тенденциите на врнежите може, исто така, да влијаат на таложењето и повторното суспендирање на загадувачите. На пример, намалените снежни врнежи во зимскиот период би можеле да доведат до подолги периоди на суво таложење, со што се зголемува загадувањето со честички.

Од друга страна, екстремните временски настани, како што се обилните врнежи, може да предизвикаат брзо исфрлање на загадувачите, но исто така може да придонесат и за ерозија на почвата и за загадување на водата.

Интеракцијата помеѓу загадувањето на воздухот и променливоста на климата повлекува значителни импликации врз здравјето на луѓето. Хроничната изложеност на фини честички е поврзана со зголемен ризик од кардиоваскуларни и респираторни заболувања, вклучително и хронична опструктивна белодробна болест (ХОББ), астма и рак на белите дробови. Синергетските ефекти на високите температури и зголемената загаденост на воздухот може да ги влошат стапките на морбидитет и морталитет, особено кај ранливите групи како што се децата, постарите лица и лицата со веќе постоечки здравствени состојби. Студиите направени во Македонија откриваат зголемен број на случаи приеми во болниците како и зголемување на стапката на смртност за време на пиковите на загадувањето, што ја нагласува итната потреба од преземање мерки за ублажување на ваквите состојби.

Кога волјата не е доволна

Во услови на зголемена глобална загриженост за климатските промени, Македонија едвај презема чекори за наоѓање на своето место во рамките на сложената слика на климатските промени. Државата е соочена со значителни предизвици во однос на премостување на јазот кој постои помеѓу националните политики и климатското законодавство на Европската Унија (ЕУ). Македонија го има усвоено својот Национален план за енергетика и клима (НЕЦП) во јуни 2022 година, меѓутоа напредокот е бавен, и тоа е особено случај во однос на усвојувањето на клучните законодавни инструменти, како што е Законот за климатска акција, кој чека да биде донесен. Предизвиците се нагласени во вториот извештај во сенка за климатските промени, кој беше објавен во 2022 година од страна на Платформата 27, која претставува мрежа на еколошки граѓански организации кои се предводени од Центарот за климатски промени.

Најголем дел од заклучоците може да се извлечат од националните извештаи во сенка. Овие извештаи во сенка се независни проценки спроведени од невладини групи чија цел е да се направи проценка на учинокот на една земја во однос на решавањето на критичните прашања, како што се, меѓу другото, и климатските промени. Овие извештаи честопати прават критички осврт и даваат препораки за подобрување на состојбите. Извештаите во сенка кои се однесуваат на климата во Македонија се изработувани од четири невладини организации, кои заеднички ги разгледуваат политиките и практиките за животна средина во земјата. Извештајот во сенка за 2022 година укажа на постоење на значителен јаз помеѓу европското законодавство за клима и македонските закони, особено во областите на следење, известување, тргување со емисии и климатска адаптација. Ваквиот јаз има негативно влијание на капацитетот на државата ефикасно да се справи со климатската криза и да транзитира кон позелени и поодржливи енергетски системи.

makedonija i klimatskite promeni pogled od ptichja perspektiva 4
Меѓународна финансиска поддршка за Македонија за климатски акции помеѓу 2018-2020, двогодишни просеци (во долари) – извор: проф. Александар Наумоски

Едно од најгорливите прашања со кои се соочува Македонија е отсуството на закон за климатска акција. И покрај тоа што овој закон беше изготвен пред пет години, тој допрва треба да биде одобрен од Собранието. Доколку не биде донесен, Македонија ќе нема правни механизми кои се потребни за спроведување на клучните климатски политики, како што е данокот на јаглерод, а што може да помогне во забрзувањето на транзицијата од јаглен и од други застарени извори на енергија.

Национално определените придонеси (НДЦ) за Македонија кои се предвидени со Парискиот договор и понатаму се декларативна а не обврзувачка правна рамка. Дополнително на тоа, државата допрва треба да развие целосен национален план за климатска адаптација, кој е од клучно значење за мобилизирање средства и ресурси со кои ќе може да се одговори на екстремните временски настани кои стануваат сè зачестени и потешки, а сето тоа како последица на климатските промени. Покрај јазот во делот на законската рамка, исто така постои и неодложна потреба од поголем ангажман на граѓанското општество во процесот на климатски политики. Се работи за недоволното ниво на транспарентност во одлуките кои ги донесува државата и за недоследноста во вклучувањето на граѓанските организации во еден значаен дијалог. И покрај постоењето на правни рамки за инклузивно одлучување, граѓанските организации сè уште не се целосно интегрирани во процесот на подготовка на климатските политики и тие честопати се изоставени од клучните дискусии сè додека не биде предоцна да се влијае на веќе донесениот резултат.

Ваквото недоволно ангажирање на граѓанските организации негативно влијае на развивањето ефективни и сеопфатни климатски политики. Оваа ситуација ја нагласува потребата од постоење на поголем број институционализирани механизми кои ќе обезбедуваат учество на граѓанското општество во сите фази на формулирањето и на спроведувањето на политиките.

Финансирање на битката за климатските промени – голем зелен кит

Проценката за тоа колкав буџет е потребен за решавање на еколошките прашања во Македонија е сложена задача, бидејќи подразбира решавање на повеќе меѓусебно поврзани проблеми како што се: загадувањето на воздухот, недостигот на вода, управувањето со отпад, климатската адаптација и транзицијата кон одржлива енергија. Буџетот ќе треба да земе предвид краткорочни и долгорочни решенија, како и инвестиции во инфраструктура, технологии, јавната свест и институционалните капацитети.

Во однос на загадувањето на воздухот, што е едно од еколошките прашања кои најитно треба да се решаваат, потребни се значителни инвестиции со кои би се намалиле емисиите кои потекнуваат од индустријата, транспортот и од системите за греење. На Македонија можеби ќе ѝ бидат потребни околу една до две милијарди евра во следнава деценија за да го модернизира својот енергетски сектор, да промовира почист транспорт (што вклучува електрични возила) и да ги надгради системите за греење во домаќинствата и во јавните институции. Преминот од јаглен кон обновливи извори на енергија ќе подразбира значителни почетни капитални расходи, меѓу другото и за нови инсталации за соларна и енергија на ветер. Еден дел од овие расходи може да биде покриен со меѓународно финансирање, на пример преку Зелениот договор на ЕУ или со други механизми за финансирање кои се поврзани со климата.

Извештајот на Светска банка од 2024 година проценува дека во следнава деценија се потребни околу 6,4 милијарди американски долари за да може да се обезбеди ефикасна заштита на луѓето и имотот од влијанијата на климатските промени.

И покрај наплатата на значителни приходи кои потекнуваат од даноци за животната средина (219 милиони евра во 2019 година) вкупните инвестиции и расходи на државата за заштита на животната средина истата таа година изнесуваа само 123,2 милиони евра. Ова укажува на постоење нееднаквост помеѓу наплатените средства и средствата кои се наменети за иницијативи поврзани со животна средина.

Меѓународната поддршка има клучна улога во премостувањето на овој финансиски јаз. На пример, Европската инвестициска банка (ЕИБ) обезбеди грант од 70 милиони евра во 2023 година за изградба на пречистителна станица за отпадни води во Скопје, со цел да се подобрат условите за живот на приближно 500.000 жители на овој град. Освен тоа, Европската банка за обнова и развој (ЕБОР), заедно со ЕУ и Јапонија, додели заеми во износ од 4 милиони евра во 2024 година за поддршка на инвестициите кои имаат за цел остварување заштеди на енергија во домаќинствата во Македонија. Овие заеми се надополнети со стимулативни кешбек грантови кои покриваат до 20% од вкупната инвестиција, со што се промовира енергетската ефикасност и заштита на животната средина.

Иако овие меѓународни поддршки се значајни, проценетата потреба од 6,4 милијарди американски долари во следнава деценија ја нагласува потребата од тоа Македонија да го зајакне своето домашно финансирање за животната средина. Ова подразбира поголем дел од наплатените еколошки даноци директно да се алоцираат за напорите за заштита на животната средина

Што понатаму?

За да може Македонија да оствари значителен напредок во борбата против климатските промени, потребно е заедничко делување во насока на пополнување на правните празнини, поефикасно инволвирање и ангажирање на засегнатите страни и давање приоритет на климатските активности на сите нивоа на власт. Донесувањето на Законот за климатска акција е од суштинско значење за воспоставување механизми како што се цени на јаглеродот и оддалечување на енергетскиот сектор на државата од користењето јаглен. Покрај тоа, претворањето на НДЦ на државата во обврзувачка правна рамка и развивањето сеопфатен план за климатска адаптација се суштинско важни чекори во усогласувањето на националните политики со меѓународните климатски обврски.

makedonija i klimatskite promeni pogled od ptichja perspektiva 5
Климатските промени во Македонија, стануваат прашање од јавна безбедност (Фотографија: Дарко Андоновски)

Она што, исто така, е неопходно да се направи се зајакнување и ангажирање на засегнатите страни. Ова значи, не само подобрување на транспарентноста, туку и обезбедување дека граѓанските организации се значајно вклучени во процесот на донесување одлуки, и тоа уште од самиот почеток. Патот на Македонија кон ефективно управување со климата се наоѓа на суштински важен крстопат. Усвојувањето на Националниот план за енергија и клима во 2022 година беше позитивен чекор, но сепак и понатаму се присутни значителни предизвици, и тоа особено во однос на законодавната акција и ангажирањето на засегнатите страни. За да може да продолжи понатаму, државата мора да стави приоритет на усвојувањето на Законот за климатска акција, да обезбеди имплементација на нејзините НДЦ и да развие национален план за климатска адаптација. Ангажирањето со граѓанското општество во значен обем е нешто што мора да има централно место во процесот на климатски политики на државата, доколку Македонија сака ефикасно да се справи со итните и сложени предизвици кои постојат поради климатските промени.

Автор: Кирил Арсовски Пржо

Извори: