fbpx


За Дома
Дома е едукативна еколошка онлајн платформа на Институтот за комуникациски студии.
За ИКС
IKS
Мисијата на ИКС е да помогнеме во зајакнувањето на македонската демократија во работата со медиумите, граѓанското општество и јавните институции, едуцирајќи критична јавност која ќе бара поголема транспарентност и отчетност преку вклучување на граѓаните во креирањето јавни политики.
+389 2 3090 004
Поврзани страници
Samo Prasaj logo

ResPublica logo
vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime featured

Вулкански бомби – геолошко наследство кое го губиме

Територијата на Македонија се одликува со големо богатство и диверзитет на геолошки и геоморфолошки појави, што укажува дека овој регион, низ геолошката историја, претрпел значајни и многу сложени измени. Хронолошки гледано, во Македонија можат да се сретнат од геолошки најстари, па сè до најмлади карпести маси, меѓу кои и метаморфни и магматските карпи со старост од 800 милиони до една милијарда години.

Во рамките на оваа геолошка еволуција, посебно место зазема периодот на изразена вулканска активност, која започнала уште во периодот на олигоцен, но најизразена била во периодите на миоцен и плиоцен, па до квартер, односно траела во период некаде од пред 35, па сè до пред околу две милиони години. Значајно е да се истакне дека сите вулкани не биле активни едновремено и на целата територија, туку со текот на времето, едни вулкани згаснувале, а нови се активирале. Воедно, се менувал и карактерот на ерупциите: од експлозивни и жестоки, со многу гасови и пепел, до помирни ерупции со значително количество на лава. Како последица на оваа вулканска активност, според научните проценки, на територијата на Македонија е исфрлена вулканска лава и пирокластичен материјал во количество од преку 1.000 кубни километри, што би значело дека кога тој материјал рамномерно би се распоредил би можел да ја покрие целата територија на нашата земја во висина од 40 метри.

Во рамките на сиот овој исфрлен материјал како карактеристична појава може да се издвојат таканаречените вулкански бомби, кои и денес можат да се сретнат во различни делови на нашата земја, секако, онаму каде што некогаш се одвивала вулканска активност. Овие бомби се исклучително значаен дел од геолошкото наследство на Македонија, затоа што помагаат во објаснување на одредени појави кои ја детерминираат геолошката еволуција на овие простори, но за жал, како и во многу други случаи од страна на институциите не се преземаат соодветни мерки за нивна заштита и конзервација. Па така, тие најчето се оставени на милост и немилост на природните процеси, а не е мал бројот на случаи на нивно оштетување, дислоцирање, па дури и изнесување надвор од државата.

01/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 01Вулканските ерупции претставуваат еден од најспектакуларните геолошки феномени на Земјата. Меѓу различните производи исфрлени за време на вулканската активност, вулканските бомби се издвојуваат според нивната карактеристична морфологија, динамично однесување и значително влијание врз околината. Вулканските бомби претставуваат фрагменти од лава исфрлени при силна вулканска ерупција кои паѓаат на помала или поголема оддалеченост од кратерот. Поради својата полутечна агрегатна состојба за време на нивниот лет низ воздухот, тие добиваат најразлична форма, но истовремено се ладат и така обликувани паѓаат на површината на земјата.

02/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 02Овие проектили се формираат преку експлозивно исфрлање на стопена лава за време на вулкански ерупции. Овој процес, обично, се јавува кај силни ерупции кои се карактеризираат со висока содржина на гас и вискозност на магмата. Концентрацијата на гас влијае врз јачината на ерупцијата на вулканот, додека вискозноста на магмата влијае врз обликот и големината на бомбите, но и ја спречува нивната фрагментација на помали честички за време на ерупцијата.

03/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 03Како што вулканските бомби се исфрлаат во атмосферата, тие почнуваат брзо да се ладат поради пониската температура на поголемите височини. Притоа, надворешниот слој на бомбата се зацврстува, формирајќи кора, додека внатрешноста останува делумно стопена. Зацврстената надворешна кора на бомбата ѝ помага да ја задржи својата форма додека патува низ воздухот и слетува на земја.

04/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 04Областа на дистрибуција на вулкански бомби може да варира во голема мерка во зависност од типот на ерупција, големината на вулканот, геометријата на кратерот, типот на магмата, атмосферските услови, топографијата на теренот и слично. Растојанието на кое можат да бидат исфрлени овие проектили варира од неколку десетици метри, па до неколку километри. Во зависност од големината, обликот и почетната брзина на бомбата, таа може да се закопа делумно или целосно во земјата или да создаде ударни кратери при слетувањето.

05/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 05Вулканските бомби меѓу себе се разликуваат според својата големина, при што ги има од најмали, кои се со дијаметар од неколку сантиметри, па сè до оние кои се со дијаметар од неколку метри. За еден ваков проектил да се нарече вулканска бомба тој мора да има дијаметар од најмалку 6,4 сантиметри. Парчињата исфрлена лава со помал дијаметар од 6,4 сантиметри се нарекуваат лапили. Најголемите пак вулкански бомби кои досега се пронајдени во светот се со дијаметар од околу шест метри.

06/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 06Покрај со големината вулканските бомби се разликуваат и според својата форма, боја, густина, хемиски состав, структура на надворешната обвивка, внатрешна текстура, присуство на везикули, односно внатрешни шуплини итн. Според формата, можат да бидат топчести, овални, бадемовидни, издолжени, со неправилна форма и слично. Значењето на вулканските бомби за науката е токму во проучувањето на овие карактеристики преку кои може да се добијат корисни информации за типот на вулканската активност од која што потекнуваат.

07/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 07Во Македонија постојат повеќе локалитети на кои можат да се сретнат вулкански бомби меѓу кои позначајни се оние во околината на Злетово, Кратово, Страцин, на планината Манговица, на висорамнината Витачево итн, при што на некои места можат да се сретнат примероци со пречник и од над еден метар. Еден од тие локалитети е „Вулкански бомби – Неокази“ кој се наоѓа во близина на Пробиштип, во атарот на селото Неокази. Поради своето значење овој локалитет е ставен на Листата на издвоени локалитети на значајно геонаследство кое треба да се заштити како Природна реткост.

08/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 08Несудената природната реткост „Вулкански бомби – Неокази“  како дел од кратовско-злетовскиот вулканизам е лоциран од левата долинска страна на реката Киселица (десна притока на Злетовска Река), на надморска височина од 440 метри. Локалитетот има геоморфолошко значење, бидејќи претставува класичен пример за појава на вулкански пирокластичен материјал, односно во конкретната ситуација појава на вулкански бомби. Вулканските бомби кои тука се среќаваат се исфрлени од некогашните вулкани во кратовско-злетовската вулканска област во височина и до 1.000 метри, а се паднати на растојание од 5 до 7 километри од кратерските отвори.

09/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 9На околу три километри североисточно од Кратово, во атарот на селото Горно Кратово, е лоциран уште еден репрезентативен локалитет со вулкански бомби со олигоценска старост. Во околината на ова село, бомбите можат да се сретнат и поединечно, но и како една поголема оаза на овие микрорелјефни форми, на микролокалитетот кој локалното население го нарекува Орница, а кој се наоѓа на само стотина метри северно од селото.

10/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 10Поради наклонот на теренот кој се движи од 15 – 20 степени се смета дека бомбите се откриени на површината под дејство на ерозивни процеси. Самата линија на распространетост на бомбите оди во должина од околу 200 – 250 m, а во широчина  од 10 – 15 m. Наклонетиот терен има јужна експозиција и се спушта до долината на Табачка Река, која своето корито го врежала во вулкански карпи стари помеѓу 20 и 35 милиони години. Овој предел е поврзан со активноста на вулканскиот центар Уво – Буковец, пар вулкански купи кои се наоѓаат на 5, односно 4 километри југоисточно од градот Кратово.

11/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 11Вулкански бомби можат да се сретнат речиси во сите подрачја во Македонија во кои некогаш имало процеси на силен еруптивен вулканизам. Она што е заедничко за сите е тоа што се оставени на милост и немилост на природните процеси, но и на нивна злоупотреба од страна на човекот. Исклучок од ова се неколкуте примероци кои се преместени во соодветни институции кои се грижат за овој тип на природно наследство.

12/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 12На локалитетот кај селото Неокази повеќе вулкански бомби се оштетени или уништени при градежни работи на магистралниот пат што води кон Пробиштип, а голем дел од бомбите е дислоциран и служи како украс во домовите во околните населени места. Постојат и бомби кои се така лоцирани во просторот што при понатамошна ерозија на подлогата под нив, имаат тенденција да се стркалаат директно кон магистралниот пат и со огромна кинетичка енергија да предизвикаат сериозна несреќа. Сево ова укажува дека и после речиси 15 години од идентификацијата на локалитетот и негово номинирање за заштита, до ден денес никој не преземал никаков практичен чекор за тоа да се реализира на терен.

13/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 13Во селото Горно Кратово, покрај тоа што голем дел од бомбите завршуваат како украс во нечии домови, според кажувањето на локалните жители се’ почесто се случува да доаѓаат луѓе од други земји кои ова наше природно наследство го изнесуваат надвор од границите на државата. Тоа го прават или самостојно, товарејќи ги бомбите во ранци и торби, или пак со помош на некои локални жители, кои со коњи или магариња им помагаат при транспортот. Сево ова придонело бројот на вулкански бомби на подрачјето на ова наше село драстично да се намали.

14/14

vulkanski bombi geolosko nasledstvo koe go gubime 14За жал, општиот заклучок и за овој сегмент од нашето природно наследство е дека и тука целосно отсуствува грижата на заедницата и дека не сме способни да го сочуваме она што ни го оставила природата, иако наша должност е тоа наследство да им го оставиме на идните генерации во неговата изворна форма.

 

Извори:

„Елаборатот за валоризација на природната реткост Вулкански бомби – Неокази“ , Д-р Марјан Темовски
„Извештај за состојбата со заштитените подрачја во сливот на реката Брегалница“, Деконс-Ема и Македонско еколошко друштво
„Националната стратегија за заштита на природата (2017 – 2027)“

Оваа содржина ја изработи Институтот за комуникациски студии.

Текст и фото: Дарко Андоновски